بیمه‌های بازنشستگی، مکمل صندوق‌های بازنشستگی

حمیده زمانی* -حق بیمه تولیدی بیمه‌های زندگی در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰‌، در حالی رشد ۳۸ درصدی را تجربه کرد که تعداد بیمه‌نامه‌های زندگی (عمر) صادر‌شده نسبت به سال پیش از آن کاهش ۵۰ درصدی را نشان می‌دهد‌. این موضوع بیانگر این است که افزایش حق بیمه تولیدی ناشی از افزایش تعداد بیمه‌نامه‌های صادره نبوده است.
طبق آمارهای بیمه مرکزی ج.ا.ایران سهم بیمه‌های زندگی از پرتفوی بازار بیمه در سال ۱۴۰۱ برخلاف سال‌های پیش از آن روند کاهشی داشته است و در پایان سال مورد نظر این سهم از ۵/۱۵ درصد به ۱۴درصد و سهم این رشته بیمه‌ای از خسارات پرداختی صنعت از ۹ درصد به ۱۰ درصد رسیده است. ضریب نفوذ بیمه‌های زندگی در این سال عدد ۳/۰ درصد را نشان می‌دهد. در سال ۲۰۲۲ میانگین جهانی ضریب نفوذ بیمه‌های زندگی روند کاهشی داشته و از ۳ درصد به ۸/۲ درصد و سهم بیمه‌های زندگی از کل حق بیمه تولیدی جهان در سال گذشته از ۵/۴۳ درصد به ۵/۴۱ درصد رسیده است. این رشته بیمه‌ای در مقایسه با میانگین جهانی و همچنین در قیاس با کشورهای منطقه کماکان سهم کمی از فعالیت‌های صنعت بیمه در ایران را تشکیل می‌دهد.
بیمه‌های زندگی طی سال‌های گذشته در ایران، به جهات مختلفی تقاضای ناکافی داشته است. به طور کلی دلایل عدم اقبال عمومی به بیمه‌های زندگی را می‌توان در دو گروه عوامل بیرونی و درونی جست‌وجو کرد. محدودیت‌های سیاسی، اقتصادی‌، فرهنگی و تکنولوژیکی ایران را می‌توان از جمله عوامل بیرونی برشمرد. موانع داخلی تاثیرگذار بر عدم افزایش نرخ نفوذ بیمه‌های زندگی را می‌توان در مواردی نظیر عدم وجود نگاه تخصصی به مارکت بیمه‌های زندگی، عدم شناخت نیازهای بازار، عدم وجود استراتژی بلندمدت، عدم ارائه خدمات متنوع و بی‌توجهی به نیاز مشتری و کیفیت پایین خدمات پس از فروش در صنعت بیمه جست‌وجو کرد.
در اواخر سال ۱۳۷۳ و با رفع موانع فرهنگی و اجتماعی علی‌الخصوص برخی ملاحظات در خصوص مسائل شرعی بیمه عمر و پس‌انداز، اولین بیمه‌نامه عمر و پس‌انداز ۱۰ ساله صادر و در اواسط دهه ۸۰ برنامه‌ریزی و سیاستگذاری‌های جدی پیرامون رشد و توسعه بیمه‌های عمر در کشور انجام شد‌. پس از آن صنعت بیمه به عنوان ضلع سوم بازار مالی با رویکرد پس‌انداز و سرمایه‌گذاری سرمایه‌های اندک مردم در طرح‌ها و پروژه‌های کم‌ریسک و سود‌آور، به صورت جدی در حوزه بیمه‌های عمر و پس‌انداز ورود کرد.
بررسی‌های آماری عملکرد صنعت بیمه طی ۱۵ سال اخیر نشان می‌دهد در سال ۱۳۸۶ ضریب نفوذ بیمه زندگی‌، ۰۷/۰ درصد بوده و بیمه‌های زندگی با هزار و ۸۹۲ میلیارد ریال حق بیمه‌، ۶/۵ درصد از سهم بازار را داشته و در پایان سال ۱۴۰۱ با تولید ۲۴۷ هزار میلیارد ریال (۲۵ همت) حق بیمه، بیش از ۱۴ درصد از پرتفوی صنعت به بیمه‌های زندگی اختصاص پیدا کرده است. آمار خسارات پرداختی حاکی از آن است کــه در سال ۱۳۸۶ با مبلغ ۷۳۳ میلیارد ریال خســارات پرداختی، سهم این رشته از کل خسارات پرداختی صنعت بیمه به ۵/۳ درصد رسیده بود. این درحالی است که میزان این خسارات در پایان سال ۱۴۰۱ رقم ۱۰۱ هزار میلیارد ریال (۱۰ همت‌) و سهم ۱۰ درصدی از کل غرامت‌ها را نشان می‌دهد. مقایسه حق بیمه تولیدی و خسارت پرداختی در بیمه‌های زندگی در سال ۱۴۰۱ حکایت از پیشی گرفتن نرخ رشد خسارت پرداختی (۶۸ درصد) نسبت به حق بیمه تولیدی (۳۸ درصد) دارد.
امروزه با توجه به چالش‌های جدی صندوق‌های بازنشستگی، اهمیت و لزوم ورود بیمه‌های بازرگانی به حوزه مستمری و بازنشستگی و عرضه محصولاتی در این زمینه بیش از پیش به چشم می‌خورد. از سوی دیگر بیمه‌ زندگی یکی از شاخص‌های مهم توسعه در جهان به حساب می‌آید.
نگاهی به اطلاعات موجود صندوق‌های بازنشستگی کشور نشان می‌دهد که نظام بازنشستگی با چالش‌های عمده‌ای روبه‌رو است که اثر قابل توجهی بر نحوه تضمین رفاه سالمندان در آینده و همچنین ذخایر کافی برای تامین تعهدات آتی پذیرفته‌شده آنان دارد. به اعتقاد برخی صاحب‌نظران عدم دقت در محاسبات مربوط به ذخیره لازم، متناسب با تغییرات جمعیتی و عدم بازدهی مناسب سرمایه‌گذاری‌های صندوق، باعث شده که اکنون عملکرد سرمایه‌گذاری‌های صندوق‌های بازنشستگی در راستای ایفای تعهدات قابل قبول نباشد.
افزون بر شرایط اقتصادی‌، تغییرات جمعیتی و افزایش سالمندی، می‌تواند در آینده کشور را با بحران در نظام بازنشستگی روبه‌رو کند. براساس برآوردهای جدید مرکز آمار ایران، جمعیت سالمند (بیش از ۶۵ سال) تا سال ۱۴۱۵ به‌طور تقریبی دو برابر می‌شود و طی این ۱۴ سال ۵/۵ میلیون نفر به جمعیت افراد در سن قطعی بازنشستگی اضافه خواهد شد، در حالی که تنها ۴/۱۰ میلیون نفر به جمعیت ایران افزوده می‌شود.
طبق آمارهای موجود در تابستان سال جاری تعداد شاغلان بیش از ۲۴ میلیون و ۶۸۶ هزار نفر بوده است‌. در واقع ۱۸ صندوق بازنشستگی، معیشت ۲۵ میلیون مستمری‌بگیر و بازنشسته را تامین می‌کنند که این بازار بسیار بزرگ برای شرکت‌های بیمه بازرگانی ظرفیت بالقوه‌ای محسوب می‌شود. با توجه به افزایش جامعه استفاده‌کننده از مستمری‌های بازنشستگی، این بازار می‌تواند فرصت مناسبی برای صنعت بیمه‌های بازرگانی در راستای سیاستگذاری‌های نهاد ناظر در جهت رشد و توسعه بیمه‌های زندگی و افزایش ضریب نفوذ بیمه باشد.
در اینجا این پرسش مطرح می‌شود که الزامات صنعت بیمه بازرگانی برای جذب و اجرای بیمه‌های مکمل بازنشستگی چیست؟
در دهه‌های اخیر با ورود شرکت‌های بیمه تخصصی زندگی، فروش بیمه‌های زندگی بسیار رقابتی شده است. برای موفقیت در این بازار داشتن استراتژی بلندمدت اثربخش، مدیریت ریسک مناسب و بیمه‌گری بهبود‌یافته به عنوان مزیت رقابتی در میان بیمه‌گران شناخته می‌شود. در بیمه‌های زندگی با توجه به منابع مالی ناشی از حق بیمه‌های دریافتی از بیمه‌گذاران، مدیریت صحیح سبد سرمایه‌گذاری به ‌سبب ماهیت طولانی‌مدت آن الزامی است. دستیابی به سود مستمر، کسب بالاترین سطح توانگری مالی برای پوشش ریسک‌های پذیرفته‌شده‌، شبکه فروش قدرتمند و… از دیگر شاخص‌های عملکردی تعیین‌کننده ظرفیت شرکت‌ها برای جذب و اجرای این بیمه‌ها است.
نگاه اجمالی به عملکرد شرکت‌های بیمه به لحاظ سطح توانایی مالی در سال گذشته نشان می‌دهد صنعت بیمه از محل فعالیت شرکت‌های بیمه‌ای، بالغ بر ۱۶۷ هزار میلیارد ریال (‌۱۷همت) سود خالص کسب کرده است که در مقایسه با سال گذشته رشد ۳۴۰ درصدی را نشان می‌دهد. بیمه دانا با بیش از۶۰ هزار میلیارد ریال، پاسارگاد با بیش از ۳۲ هزار میلیارد ریال و کوثر با بیش از ۱۶ هزار میلیارد ریال به ترتیب بیشترین سود خالص را کسب کرده‌اند.
به لحاظ شاخص دارایی، بیمه پاسارگاد همچون دوره‌های گذشته با دارایی بالغ بر ۳۱۳ هزار میلیارد ریال (۳۱ همت)، بیشترین دارایی را در بین شرکت‌های بیمه‌ای غیردولتی به خود اختصاص داده است و شرکت‌های بیمه آسیا و دانا در رتبه‌های بعدی قرار دارند. آنچه از میزان کمی دارایی‌های یک شرکت در صنعت بیمه مهم‌تر است، کیفیت دارایی‌ها یا به عبارت دیگر ترکیب دارایی‌های آن است که حاکی از افزایش چابکی و پویایی شرکت‌ها در ایفای تعهداتشان است. در سال ۱۴۰۱ شرکت‌های بیمه در مجموع بالغ بر ۱۲۲ همت سرمایه‌گذاری کرده‌اند. بیمه پاسارگاد با بیش از ۲۱ همت سرمایه‌گذاری و سهم ۱۸ درصدی از حجم سرمایه‌گذاری‌های صنعت در رتبه اول در میان شرکت‌های غیردولتی ایستاده است و پس از آن شرکت‌های بیمه آسیا و البرز در جایگاه بعدی قرار دارند.‌
پس از بیمه ایران، بیمه پاسارگاد با سرمایه ثبت‌شده ۵۸ هزار میلیارد ریال بیشترین سرمایه را در بین شرکت‌های بیمه دارد. بیمه البرز با ۳۵ هزار میلیارد ریال و بیمه آسیا با ۳۱ هزار میلیارد ریال در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
به اعتقاد فعالان صنعت بیمه‌، یکی دیگر از الزامات ورود شرکت‌های بیمه بازرگانی به حوزه مستمری و بازنشستگی داشتن ترکیب بهینه پرتفوی است؛ با توجه به اینکه بیمه‌های مکمل بازنشستگی یک بیمه‌نامه بلند‌مدت با تعهدات بلند‌مدت است و به تبع ایفای این تعهدات، نیازمند توانایی مالی و اجرایی مناسب و الزامات فنی ویژه‌ای است‌. در واقع می‌توان گفت شرکت‌هایی که رشته‌های ثالث و درمان بیشترین سهم را در سبد پرتفوی تولیدی‌شان دارند‌، باید با احتیاط بیشتری به این حوزه وارد شوند.
علی‌رغم آنکه سهم بازار بیمه زندگی از پرتفوی صنعت بیمه، یکی از معیارهای توسعه‌یافتگی کشورها به حساب می‌آید، همواره سهم این رشته بیمه‌ای از حق بیمه تولیدی صنعت بیمه در ایران کمتر از ۱۶درصد بوده که در مقایسه با سهم تقریبی۵۰ درصدی در جهان بسیار پایین است. طی سال‌های اخیر شرکت‌های بیمه تخصصی زندگی وارد بازار شدند. این تخصص‌گرایی جدا از بهبود کارایی بیمه‌گران زندگی‌، اهمیت بیمه‌های زندگی را نیز نشان می‌دهد. بررسی عملکرد شرکت‌های بیمه در پایان سال گذشته بیانگر آن است که طی سال‌های اخیر، تعداد شرکت‌های بیمه عمومی که سهم بازار بیمه زندگی در پرتفوی تولیدی آنها بیش از ۲۰ درصد است، روند افزایشی داشته است. به عبارت بهتر دستیابی شرکت‌ها به سهم بیش از ۲۰ درصدی بیمه‌های زندگی از مجموع پرتفوی تولیدی، مؤید موفقیت آنها در کسب جایگاه ویژه فروش بیمه‌های زندگی است.
بررسی عملکرد صنعت در سال ۱۴۰۱حاکی از آن است که از میان شرکت‌های بیمه عمومی، بیمه پاسارگاد (۵۹ درصد) بیش از نیمی از پرتفوی تولیدی خود را به بیمه زندگی اختصاص داده است. بیمه کارآفرین (۵۰ درصد)، بیمه سامان (۴۱ درصد) و بیمه ما (‌۳۳ درصد) در جایگاه بعدی این رتبه‌بندی قرار دارند. بیشترین سهم حق بیمه زندگی از بازار، مربوط به بیمه پاسارگاد با ۲۳ درصد است و این شرکت به تنهایی حدود یک‌چهارم سهم بازار را در اختیار دارد. به لحاظ شاخص تعداد نمایندگان شبکه فروش به عنوان پشتوانه و بازوی اجرایی شرکت‌های بیمه، این شرکت با بیش از ۴۴ هزار نماینده فعال بیش از یک‌سوم مجموع نمایندگی‌های فعال صنعت را در اختیار دارد .
همان‌طور که گفته شد تقاضای بیمه  زند گی تابعی از متغیرهای بنیادین اقتصادی است. نرخ بالای تورم بلند‌مدت، نرخ پایین رشد اقتصادی، کاهش سرانه درآمد، قدرت خرید اقشار جامعه را برای تهیه این بیمه‌های اختیاری کاسته است. مطالعه و بررسی بین طرح‌های بیمه مکمل بازنشستگی عرضه‌شده در صنعت بیمه بازرگانی نشان می‌دهد این روزها با توجه به فضای رقابتی حاکم، برخی شرکت‌های بیمه تلاش می‌کنند حتی با تخصیص وام بانکی به مشتریان، فروش بیمه‌های زندگی را افزایش دهند که به اعتقاد برخی کارشناسان و با بررسی معایب و مزایای آن در فضای اقتصادی کشور به نظر می‌رسد این طرح‌ها نه یک استراتژی بلند‌مدت فروش برای تحقق رشد پایدار شرکت، بلکه تنها روشی برای افزایش فروش مقطعی این نوع بیمه‌نامه باشد .
در این بین بررسی طرح تکمیلی بازنشستگی بیمه پاسارگاد با داشتن بیشترین سهم از حق بیمه زندگی بازار، نشان می‌دهد که طراحی و عرضه محصولی اطمینان‌بخش و متناسب با نیاز جامعه یکی از الزامات اعتماد‌سازی است. در این طرح، امکان مشارکت کارفرما در پرداخت سهمی از حق بیمه وجود دارد. بیمه‌شده حق بیمه‌ای را می‌پردازد و بیمه‌گذار که همان موسسه کارفرما است در حق بیمه مشارکت می‌کند و علاوه بر آن به صورت اختیاری از مبالغ باز‌خرید سنوات هم می‌توان استفاده کرد. این مبلغ می‌تواند در کنار مستمری دریافتی از سازمان‌های تامین اجتماعی‌، صندوق بازنشستگی کشوری و… جبران هزینه‌های دوران بازنشستگی کارکنان باشد. به عبارت بهتر، شرکت بیمه با جمع‌آوری مبالغ کوچک و سرمایه‌گذاری آنها علاوه بر ارائه پوشش‌های بیمه‌ای، امکان بهره‌مندی بیمه‌شدگان را از مزایای سرمایه‌گذاری مبالغ تجمیع‌شده فراهم می‌آورد که به دلیل ویژگی‌های خاص برای شرکت‌ها و موسسات مطلوب خواهد بود.
با توجه به تجربه دنیا در این زمینه، صنعت بیمه بازرگانی می‌تواند به عنوان بازوی اجرایی دولت در تامین نیازهای جامعه نقش موثری در حوزه مستمری و بازنشستگی‌های مکمل ارائه کند‌.
در واقع افراد می‌توانند برای ایام بازنشستگی بیمه‌های مکمل بازنشستگی را از صنعت بیمه‌های بازرگانی تهیه کنند، زیرا در زمان بازنشستگی در کنار مبلغی به عنوان بازنشستگی پایه، به دریافتی افراد و حفظ قدرت خرید آنها کمک خواهد کرد.
منابع:
– سالنامه آماری بیمه مرکزی ج.ا.ا ‌، مرکز آمار ایران
* کارشناس ارتباطات صنعت بیمه