بی‌کیفیت و کم‌درآمد

نادر نینوایی- در حال حاضر در ایران شاید کمتر شهری باشد که به کل فاقد موزه باشد. باوجود کمیت بالا و تعدد موزه در شهرها و حتی بعضا روستاهای کشور، اما کیفیت پایین آنها باعث شده که چندان با استقبال مواجه نشوند.
نبود خلاقیت و به‌کارگیری افراد غیرمتخصص و یا با روحیه صرف کارمندی، موزه‌های کشور را به فضاهایی تکراری و غیرجذاب برای مخاطب تبدیل کرده است. از سوی دیگر بودجه‌ محدود موزه‌ها در کنار درآمدزایی پایین آنها باعث شده تا برگزاری نمایشگاه‌های جانبی و تبادل آثار بین موزه‌ها چندان طرف توجه قرار نگیرد.
نتیجه رویکرد فعلی اقبال پایین مردم به موزه‌ها از یک سو و درآمدزایی ناچیز موزه‌ها از سوی دیگر بوده است؛ آنچه که باعث شده صنعت موزه‌داری به اقتصادی ضعیف و وابسته به دولت تبدیل شود.
درآمد موزه‌های کشور در آینه آمار
براساس آخرین آمار اعلامی که مربوط به دو سال قبل است، ۱۱ میلیارد و ۴۷ میلیون تومان درآمد از محل فروش بلیت موزه‌ها و آثار تاریخی وابسته به وزارت میراث فرهنگی حاصل شده است.
این درآمد با احتساب اختلاف قیمت بلیت بازدیدکننده داخلی و خارجی به دست آمده و گویای ضعف مفرط موزه‌ها در کسب درآمد است.
امسال ۳ میلیون و ۷۶ هزار و ۴۵۴ نفر از موزه‌های کشورمان دیدن کرده‌اند که تنها ۵ هزار و ۴۱۷ نفر آن بازدیدکننده خارجی بوده‌اند؛ آماری که به خوبی گویای آن است که گردشگران خارجی اقبال پایینی به موزه‌های کشور نشان داده‌اند.
طبق آمار رسمی منتشرشده از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی کاخ سعدآباد با ۴۵۷ هزار و ۱۷۳ نفر حدود ۴۴ درصد از کل بازدیدکنندگان از موزه‌ها را به خود اختصاص داد.
با توجه به اینکه بسیاری از کسانی که به کاخ سعدآباد مراجعه می‌کنند هدف اصلی‌شان استفاده از فضای سبز و درختکاری‌های مجموعه بوده و بازدید از موزه در اولویت آنها نیست می‌توان گفت میزان درآمد موزه‌ها حتی از این ۱۱ میلیارد و ۴۷ میلیون تومان هم می‌تواند کمتر باشد.
چالش نیروی انسانی در موزه‌ها
یکی از چالش‌های جدی امروز موزه‌های کشور چالش نیروی انسانی غیرمتخصص و نامرتبط جذب‌شده است.
با وجود آنکه فارغ‌التحصیلان مرتبط و جویای کار با رشته موزه‌داری خیل عظیمی را در کشور شامل می‌شوند اما بسیاری از کارکنان موزه‌ها و حتی برخی مدیران فعال در موزه‌ها تحصیلات غیرمرتبط دارند.
این در حالی است که متخصص بودن در امر موزه‌داری برای قبول مسوولیت امری حیاتی است. توجه داشته باشید که میزان دما، رطوبت و نور برای اشیای موزه‌ای، اندازه‌های مشخص و تعیین‌شده‌ای دارد که در صورت غیرمتخصص بودن مسوولان موزه‌ها و بی‌توجهی به این مسائل می‌تواند برای اشیای به نمایش درآمده آسیب‌زا باشد.
امروز ضعف امنیتی نیز یکی دیگر از چالش‌های جدی موزه‌های کشور است که بروز آن با به‌کارگیری نیروی غیرمتخصص مرتبط است.
بی‌توجهی و ناآگاهی کارمندان غیرمتخصص برخی موزه‌ها به پروتکل‌های امنیتی باعث شده که در این سال‌ها موزه‌های کشور حوادث مختلفی از سرقت تا محبوس کردن بازدیدکنندگان را در کارنامه خود ببینند.
مریم احمدی کارشناس موزه‌داری در خصوص چالش‌های امنیتی موجود در موزه‌های کشور به «جهان‌صنعت» گفت: «در خصوص مساله حفاظت از موزه، آثار موزه‌ای و امنیت موزه نمی‌توان وضعیت موجود در کشور را با استانداردهای جهانی مقایسه کرد چراکه موزه‌های کشور فاصله زیادی با استانداردهای جهانی حوزه موزه‌داری دارند.»
مشکل مضاعفی به نام کمبود بودجه
در شرایطی که عملکرد منفعلانه مدیران موزه‌های کشور در کنار کم‌توجهی به خواست‌های بازدید‌کننده، موزه‌های کشور را با بحران کمبود درآمد مواجه کرده است، کم بودن بودجه دولتی در نظر گرفته شده نیز بر مشکلات آنها افزوده است.
زمانی که بودجه موزه‌ای کاهش یابد اولین اقدام مدیر موزه برای مدیریت هزینه‌ها، کم‌کردن از هزینه‌های حفاظت و مرمت و انجام ندادن پایش‌های لازم است.
نتیجه این رویکرد را می‌توان در آسیب‌های وارده به اشیای موزه‌ای در سال‌های گذشته دید. از آسیب دیدن تابلوی کمال‌الملک در موزه کاخ گلستان تا پیاده‌روی حشرات در آثار به نمایش درآمده در یکی از موزه‌های تهران، همگی نشانه‌هایی از کم‌توجهی به امر مرمت، حفاظت و پایش اشیای موزه‌ای هستند که در اثر بحران کمبود بودجه به موزه‌ها تحمیل شده است.
واقعیت آن است که در بسیاری از موزه‌ها به دلیل چالش بودجه به مسائلی نظیر مرمت کمتر توجه می‌شود و نمی‌توانند یک کارشناس مرمت را برای رسیدگی دائم به اشیای موزه‌ای خود به خدمت بگیرند.
مشکلات فرهنگی گریبانگیر توسعه کیفی موزه‌ها
باوجود تمام آنچه که ذکر شد، نباید مشکلات توسعه موزه‌ها و چالش درآمدزایی آنها را صرفا به ضعف‌های مدیریتی و بودجه‌ای محدود کرد.
سید احمد محیط طباطبایی رییس ایکوم ایران با تاکید بر این موضوع که تعداد موزه‌های موجود در یک کشور یکی از شاخصه‌های سنجش میزان توسعه‌یافتگی آن کشور محسوب می‌شود، توضیح داد: در واقع نوع نگرش جامعه به جایگاه موزه و نحوه رفتار و برخورد دولت و مردم با موزه‌ها نشان‌دهنده فرهنگ غالب یک جامعه است و در حقیقت بیانگر این مطلب بوده که موزه و فرهنگ آن جامعه چه جایگاهی را در ایجاد ساختارهای اجتماعی به خود اختصاص داده است.
وی معتقد است که گرچه از لحاظ افزایش کمی و افزایش تعداد موزه‌ها به نسبت عملکرد قابل‌قبولی داشته‌ایم، اما متاسفانه باید گفت در بعد کیفی هنوز درک صحیحی از اهمیت نقش موزه و لزوم حفاظت و سرمایه‌گذاری در آن به منظور تحقق هدف ارتقای فرهنگ عمومی و پاسداشت میراث گرانبهای فرهنگی و تاریخی گذشته خود نداشته‌ایم، به همین دلیل باید گفت کارنامه عملکرد ما در این بعد بسیار ضعیف است.
رییس ایکوم ایران ریشه این طرز تفکر و نگرش به مقوله موزه را جزئی از نحوه نگرش کلی به مفهوم فرهنگ در جامعه دانست و خاطرنشان کرد: «هرگاه کتاب، رسانه و سایر اجزای مهم و تاثیرگذار ارزش‌های فرهنگی توانستند جایگاه واقعی خود را در زندگی عمومی مردم و برنامه‌ریزی‌های کلان دولتی پیدا کنند، در آن زمان به طور حتم می‌توانیم شاهد پیشرفت متقارن و متوازن کمی و کیفی موزه‌ها به صورت توأمان باشیم.»
باتوجه به اهمیت بالای موزه‌ها به عنوان روایت‌کننده بخشی از فرهنگ و تمدن کشور باید گفت که ارتقای آنها باید با جدیت بیشتری در دستور کاری مسوولان امر قرار گیرد تا آنها بتوانند به مرور جایگاه واقعی خود را بین مردم پیدا کنند.