تئاتر آپارتمانی، کارآمد و راهگشا

آنچنان که می‌دانیم، هر ساله شمار فراوان و درخور درنگی از جوانان این مرز و بوم با آموختن دانش و هنر هنرهای نمایشی از دانشکده‌ها و آموزشگاه‌های هنری در گرایش‌های گوناگون رشته‌های هنرهای نمایشی فارغ‌التحصیل می‌شوند. برای سال تحصیلی ۱۳۹۳-۱۳۹۲، موسسه‌های آموزش عالی غیردولتی- غیرانتفاعی در سه رشته- شهر و دانشگاه آزاد اسلامی در بیش از ۱۵ رشته- شهر برای رشته‌های مربوط به هنرهای نمایشی، بدون آزمون و در مقطع کارشناسی دانشجو پذیرفتند. این آمار با شمردن پذیرش با آزمون دانشگاه‌های سراسری و آزاد بیشتر هم خواهد شد. دانشگاه‌های سراسری برای سال تحصیلی ۱۳۹۳-۱۳۹۲ آمادگی پذیرش دانشجو نزدیک به ۱۸ کد رشته‌ و چهار گرایش گوناگون رشته هنرهای نمایشی در مقطع کارشناسی ارشد را دارا هستند و در همین سال تحصیلی دانشگاه آزاد اسلامی در مقطع کارشناسی ارشد در یک کد رشته محل دانشجوی کارگردانی نمایش و در دو کد رشته- محل دانشجوی ادبیات نمایشی می‌پذیرد. این انبوه دانش‌آموختگان و هنرآموختگان، پس از فراغت از تحصیل با چالش جدی کار و درآمد روبه‌رو هستند. از سوی دیگر تئاتر ما در سطوح گوناگون (حرفه‌ای، دانشجویی و آماتوری) با کمبود زیرساخت‌ها و امکاناتی مانند سالن تمرین و اجرا و نیز حمایت مالی و بودجه دولتی و خصوصی روبه‌رو است. از دیگر سو با توجه به اهمیت هنر نمایش و تئاتر، به عنوان هنری اثرگذار و مفید در ارتقای سطح فرهنگی و دانشی مردم هر شهر و کشور از آغاز پیدایش این هنر تاکنون، مفاهیم و شعارهایی مانند «تئاتر برای همه» به دغدغه شماری از مدیران فرهنگی در چند سال گذشته بدل شده است؛ که صدالبته سخنان گوناگونی از سوی اندیشمندان و صاحب‌نظران پیرامون درستی یا نادرستی این شعار مطرح بوده و هست.
از سویی دیگر چالش‌های شهرنشینی، به‌ویژه در کلانشهرها و شهرهای مدرن، مانند ترافیک و کمبود زمان فراغت و آسودگی، چالش‌های اقتصادی، کاهش سطح سلیقه هنری و فرهنگی برخی خانواده‌ها به دلایل گوناگون و… و نیز گسترش کمی ابزارهایی مانند ویدیوهای خانگی، شبکه‌های تلویزیونی و ماهواره‌ای، سبد بسیاری از خانواده‌ها را از کالاهای فرهنگی‌ای مانند تئاتر تهی ساخته است.
تئاتر آپارتمانی با بهره‌گیری از فضاهای موجود در آپارتمان‌ها (مانند انباری، لابی، سالن همایش، فضاهای ورزشی، پشت‌بام، پارکینگ و…) می‌تواند به آفرینش و اجرای تئاتر بپردازد و برای هنرآموخته‌گان و دانش‌آموخته‌گان هنرهای نمایشی کارآفرینی و درآمد به همراه داشته باشد. از سوی دیگر با توجه به در دسترس بودن این‌گونه تئاتر برای ساکنان و اهالی آپارتمان، تئاتر آپارتمانی می‌تواند افزون بر آشتی آپارتمان‌نشینان با تئاتر، آثار فرهنگی شایسته‌ای از خود بر جا گذارد.
در اینجا شاید این پرسش پیش آید که با وجود ابزارهای دیجیتال چند رسانه‌ای، که امروزه ارزان و در هر زمان و هر مکان در دسترس همگان قرار دارند، چه لزومی برای اجرای تئاتر در آپارتمان است؟ اورلی هولتن در این باره می‌گوید:
«در یک تئاتر زنده جو و جاذبه‌ای به‌وجود می‌آید که میان صحنه و تماشاگر جریان دارد، حتی اگر تماشاگر در عین سکوت سرگرم تماشا باشد. همین ارتباط دو جانبه است که تئاتر زنده را از فیلم یا یک نمایش تلویزیونی متمایز می‌سازد؛ زیرا اگرچه ممکن است شخص مجذوب یک فیلم یا یک نمایش تلویزیونی یا از آن متاثر شود ولی نمی‌تواند با یک تصویر ارتباط برقرار کند و تصویر نیز نمی‌تواند کار خود را با واکنش‌های او وفق دهد. در تئاتر، بازیگران و تماشاگران در نوعی اجتماع مشترک شکل می‌گیرند و برخی از گروه‌های تئاتری نوگرا بازهم چنین استدلال کرده‌اند که جدایی و تفکیک تماشاگر و بازیگر را کاملا باید از بین برد طوری که تماشاگر جزء بارز و فعال یک اجرا شود. وانگهی، نظر این گروه‌ها آن است که تئاتر باید ناظر به ایجاد یک اجتماع نه تنها در محدوده یک تماشاخانه و در زمان اجرا بلکه پس از اجرای نمایش و بیرون از محیط تماشاخانه باشد». (هولتن، ۱۳۸۷: ۲۲)
یرژی گروتفسکی پیرامون همین موضوع گفته است: «تنها عنصری که تلویزیون و سینما نمی‌توانند از چنگ تئاتر درآورند، نزدیکی ارگانیسم زنده بازیگر به تماشاگر است. به همین دلیل، هر عمل بازیگر (که تماشاگر نتواند آن را انجام دهد) بدل به‌ کاری بزرگ می‌شود. پس باید با حذف صحنه و از میان برداشتن هر مرزی، فاصله میان تماشاگر و بازیگر را نابود کرد. باید صحنه‌های بسیار نیرومندی رو در روی تماشاگر ایجاد کرد تا تماشاگر همیشه در دسترس بازیگر باشد و نفس و عرق او را احساس کند.
میان بازیگر و تماشاگر باید پیشاپیش چیز مشترکی وجود داشته‌ باشد تا تماشاگر در رویارویی با بازیگر با میل و رغبت دست به تحلیل خودش بزند. چیزی که بتوانند با یک حرکت ردش کنند یا اینکه همراه با هم آن را ارج نهند. با این همه تئاتر باید به آن چیزی حمله کند که آن را عقده‌های جمعی جامعه، گره‌های نیمه- خودآگاه، یا شاید همفرا- خودآگاه جمعی (اسمش اهمیتی ندارد) نام داده‌اند. اسطوره‌هایی که محصول فکر نیست بلکه میراث «خون، مذهب، فرهنگ و آب و هوا» است». (گروتفسکی، ۱۳۸۳: ۵۸) سال‌هاست که هنرمندان تئاتر ایران از کمبود امکانات برای آفرینش و اجرای نمایش (سالن تمرین و اجرا، بودجه حمایتی دولتی و…) گلایه‌مند هستند. گرچه گلایه ایشان برحق است اما با گلایه کار پیش نمی‌رود و گره‌ها گشوده نخواهند شد. پس باید در پی راه‌های چاره بود تا هم هنرمندان تئاتر فرصت و امکان بیشتر برای ارایه هنرشان را بیابند و هم گذران زندگی ایشان که در بسیاری از موارد به شایستگی جایگاه هنرمندانه‌شان نبوده است، آنچنان که بایسته و شایسته است برآورده شود.
تئاتر آپارتمانی راهکاری انجام شدنی، آسان و در دسترس برای افزایش و گسترش آفرینش و اجرای تئاتر و ایجاد کارآفرینی و درآمدزایی برای هنرمندان تئاتر است. ریشه‌های تئاتر آپارتمانی، اجرای تئاتر خارج از تالارها و تماشاخانه‌ها را می‌توان در شیوه‌های نمایش ایرانی یافت. تئاتر آپارتمانی، بردن تئاتر به میان مردم با هدف رشد فرهنگی گروه‌های گوناگون جامعه و راهکاری برای گسترش تئاتر با کمترین ابزار و هزینه‌هاست.
ریشه‌های حضور هنرهای نمایشی در خانه‌های مردم ایران را می‌توان در شیوه‌ها و گونه‌های نمایش‌های سنتی ایران مانند تخت‌حوضی و نیز تقلیدها و تعزیه‌های زنانه پی جویید اما با ورود و گسترش تئاتر غربی در ایران و ساخته شدن مکان‌هایی ویژه اجراهای هنری و تئاتر از سویی و کوچک و کوچک‌تر شدن خانه‌ها و تبدیل آنها به آپارتمان‌ها از سوی دیگر، حضور نمایش در خانه‌ها کمرنگ و کمرنگ‌تر شد. گسترش روزافزون شهرنشینی و پیامدهای منفی آن، خانواده‌ها را با کالاهای فرهنگی مفیدی مانند تئاتر، دورتر از گذشته ساخته است آنچنان که آمار مخاطبان تئاتر، با تمام افزایش‌ها در چند سال گذشته همچنان نگران‌کننده است.
هنرآموختگان و دانش‌آموختگان هنرهای نمایشی برای کار (آفرینش و اجرای تئاتر) با کمبودهای پرشماری روبه‌رو هستند که برطرف کردن این کاستی‌ها، مانند ساخت‌وساز سالن‌های مناسب جهت تمرین و اجرای تئاتر نیازمند برنامه‌ها و پروژه‌های کلان، زمانبر و پرهزینه است. استفاده از فضاهای آپارتمانی برای اجرای تئاتر می‌تواند از سویی برای اهالی تئاتر کارآفرینی به همراه داشته باشد و از سوی دیگر پیوند دوباره‌ای میان آپارتمان‌نشینان شهرهای مدرن و کلانشهرها با تئاتر برقرار سازد و ایشان را و ویژه‌تر فرزندان ایشان را به عنوان تماشاگران آینده سالن‌های حرفه‌ای تئاتر تربیت کند.
این روزها شاهد هستیم آنگاه که تئاتر از سالن بیرون و به میان تماشاگرانش می‌آید، مانند تئاترهای خیابانی و محیطی یا ریخت آشنای اجرای تعزیه در میدان‌های شهر برای تماشاگران جذاب و دیدنی است. تئاتر آپارتمانی با بهره‌گیری از دانش و تجربه گونه‌های تئاتر مانند تئاتر پداگوژیک (آموزشی- تعلیمی) می‌تواند یاری‌گر آپارتمان‌نشینان در حل چالش‌های روزمره‌شان مانند ارتباط با اعضای خانواده، همسایه‌ها، همکاران و… باشد.
در پایان جا دارد اشاره کنم زمانی که پژوهش «ضرورت وجود تئاتر آپارتمانی از دیدگاه جامعه‌شناسی» را برای بخش نظری پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشدم در رشته ادبیات نمایشی انجام دادم، دو- سه نفر از استادان و دوستان تئاتر آپارتمانی را تنها گونه‌ای از تئاتر محیطی (آنچنان که در اروپا و آمریکا آزموده شده است) یا گونه‌ای تئاتر زیرزمینی (همچون موسیقی زیرزمینی) با رنگ و بویی سیاسی دانستند! شاید بد نباشد که همه چیز را با سنگ محک آزموده‌های غربی نسنجیم و بیدار این نکته باشیم که با تکیه بر تجربه‌های پیشین ملی خود (همچون سازوکار اجرای نمایش تخت‌حوضی و دیگر نمایش‌های سنتی ایرانی که پیشینه‌ای بسی بیش از تئاتر محیطی در غرب دارند) می‌توان رو به سوی تجربه‌ای روزآمد همچون تئاتر آپارتمانی با نگاه به داشته‌ها و نداشته‌های ایران اکنون نهاد و به یاد داشته باشیم که هنر ناب و پیراسته، پاک‌تر و برتر از آن است که آن را به سیاست‌زدگی بیالاییم. اگر دولت به هنرمندان بیشتر اعتماد کند، تئاتر آپارتمانی، کارآمد و راهگشا خواهد بود.
با نگاه بر:
گروتفسکی، یرژی، (۱۳۸۳)، به سوی تئاتر بی‌چیز، ترجمه کیاسا ناظران، چاپ دوم، تهران، نشر قطره.
هولتن، اورلی، (۱۳۸۷)، مقدمه بر تئاتر، ترجمه محبوبه مهاجر، چاپ چهارم، تهران، انتشارات سروش.
راهنمای ثبت‌نام و انتخاب رشته برای پذیرش بدون آزمون در دانشگاه پیام‌نور و موسسات آموزش عالی غیردولتی-غیرانتفاعی، بهمن ۱۳۹۱، سازمان سنجش آموزش کشور.
راهنمای آزمون سراسری سال ۱۳۹۲، مرکز آزمون دانشگاه آزاد اسلامی.
راهنمای آزمون کارشناسی‌ارشد ناپیوسته سال ۱۳۹۲، مرکز آزمون دانشگاه آزاد اسلامی.
راهنمای انتخاب رشته آزمون ورودی تحصیلات تکمیلی (کارشناسی‌ارشد) سال ۱۳۹۲، سازمان سنجش آموزش کشور.