تاریخچه چهارشنبه‌سوری

سرهنگ زهرا امیری*- در ایران‌باستان جشن‌های فراوانی مانند «عید نوروز» و «شب یلدا» وجود داشته است. یکی از این جشن‌ها هم چهارشنبه‌‌سوری نام دارد. مراسم چهارشنبه‌‌سوری در غروب شب قبل از آخرین چهارشنبه سال برگزار می‌شود، بنابراین چهارشنبه‌‌سوری ۱۴۰۱ را در تاریخ سه‌شنبه شب مصادف با ۲۳ اسفند جشن خواهیم گرفت. تاریخچه‌ چهارشنبه‌‌سوری به سال‌های بسیار دور برمی‌گردد. این جشن خود آمیزه‌ای از چند رسم کوچک و بزرگ است. سنت اصلی در آداب و رسوم چهارشنبه‌‌سوری برپایی آتش و خواندن شعر «زردی من از تو، سرخی تو از من» هنگام پریدن از روی آن بوده است.
این شعر دعایی بوده است که ایرانیان از قدیم برای آتش می‌خواندند و از آن می‌خواستند تا بیماری‌ها و کسالت‌ها و نگرانی‌های سالی که گذشته را از آنها بگیرد تا سال جدید را با شادکامی و سرزندگی شروع کنند. چهارشنبه‌‌سوری اولین پایکوبی برای پیشواز بهار شمرده می‌شود. در شاهنامه هم اشاره‌هایی به این جشن شده است که از قدمت آن خبر می‌دهد. از داستان رزم بهرام چوبینه با «پرموده» پسر ساوه‌شاه می‌شود اطلاعاتی به دست آورد. داستان گذر سیاوش از آتش برای نشان دادن پاکی خود را هم دلیلی بر برپایی این جشن می‌دانند. عبارت «چهارشنبه‌‌سوری» از دو کلمه تشکیل شده که یکی به معنی روزی از روزهای هفته و دومی شکل دیگری از کلمه سرخ است.
آداب و رسوم چهارشنبه‌سوری در ایران باستان
چند روز قبل از چهارشنبه آخر سال، مردم به کوه و بیابان می‌رفتند و هیزم جمع می‌کردند. قبل از غروب این هیزم‌ها را در حیاط خانه، میدان شهر یا کوچه و برزن‌ها در دسته‌های فرد با فاصله از هم می‌چیدند. اندکی پس از غروب، آتش بر پا می‌کردند و از روی آن می‌پریدند. کسی نباید به آتش فوت می‌کرد. اهل خانه همگی از روی آتش می‌پریدند. برای خاموش کردن آتش، آن را به حال خود رها می‌کردند تا خاموش شود یا روی آن آب می‌ریختند.
قدیمی‌ترین اشاره به جشن چهارشنبه‌‌سوری را می‌توان در کتاب «تاریخ بخارا» نوشته‌ ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی (۲۸۶ تا ۳۵۸ هجری قمری) پیدا کرد. آنجا که می‌نویسد:
قاشق‌زنی
در این رسم، جوان‌ها اعم از دختر و پسر، تکه‌پارچه‌ای روی خودشان می‌کشند تا شناخته نشوند و به خانه اقوام و همسایگان خود می‌روند. صاحبخانه از صدای قاشق‌هایی که به کاسه‌ها می‌خورد متوجه می‌شود و به کاسه‌های آنها آجیل چهارشنبه‌‌سوری، شیرینی، شکلات، نقل و پول می‌ریزد.
شال‌اندازی
شال‌اندازی هم یکی دیگر از آداب و رسوم چهارشنبه‌‌سوری است که در بیشتر روستاها و شهرها رواج داشته است و تاکنون هم در شهرها و روستاهای همدان، زنجان و برخی نقاط دیگر اجرا می‌شود. در این رسم جوانان با گره زدن چندین دستمال حریر و ابریشمی طنابی رنگین و بلند می‌سازند، از راه پلکان خانه‌ها یا از روی دیوار به پشت بام می‌روند، آن را از روزنه دودکش وارد منزل می‌کنند و خودشان سر دیگرش را در بالای بام به دست می‌گیرند. بعد با چند سرفه بلند صاحبخانه را متوجه خودشان می‌کنند. صاحبخانه‌ها که منتظر چنین چیزی هستند، به محض مشاهده طناب رنگین، چیزی را که قبلا آماده کرده بودند در گوشه شال می‌ریزند و گره می‌زنند. بعد از این، با یک تکان ملایم طرف مقابل را آگاه می‌کنند که هدیه سوری‌شان حاضر است. آنگاه شال‌انداز شال را بالا می‌کشد.
چیزی که صاحبخانه در شال ریخته هم هدیه چهارشنبه‌‌سوری است و هم فال. اگر هدیه نان باشد نشانه‌ نعمت و اگر شیرینی باشد نشانه شیرین‌کامی و شادمانی است. انار نشانه کثرت اولاد در آینده، گردو نشان طول عمر، بادام و فندق نشانه استقامت و بردباری در برابر دشواری‌ها، کشمش نشانه پرآبی و پربارانی سال نو و سکه نقره نشانه سپیدبختی است. در بعضی مناطق، نوعی خواستگاری غیرمستقیم هم وجود داشته است. به این صورت که در این مراسم پسری که قصد داشت با دختری ازدواج کند با این روش پاسخ را از دختر می‌گرفت.
فال‌گوشی و گره‌گشایی
فال‌گوش ایستادن یکی از آداب و رسوم چهارشنبه‌‌سوری است که در آن دختران جوان نیت می‌کنند، پشت دیواری می‌ایستند و به سخن رهگذران گوش فرا می‌دهند و سپس با تفسیر این سخنان پاسخ نیت خود را می‌گیرند.
سخن آخر
در سال‌های اخیر، به‌جای اجرای چنین سنت‌های زیبایی، بعضی از مردم به ترقه‌بازی روی آورده‌اند و شهر را به صحنه‌ جنگ بدل می‌کنند. متاسفانه، هر سال به‌جای اینکه با جشن گرفتن چهارشنبه‌‌سوری همگی با هم به استقبال بهار برویم اتفاقات ناگواری برای خود و خانواده رقم می‌زنیم. امیدوارم سال جدید را پرامید شروع کنیم در حالی که پشت سرمان غم‌ها و بیماری‌هایمان را به آتش سپرده باشیم، نه خودمان را!
* معاونت اجتماعی و فرهنگی کلانتری ۱۴۵ ونک