تاریخ زیرآب

نادر نینوایی- در سال‌های اخیر در ایران کم نبوده‌اند محوطه‌های تاریخی‌‌ای که به دنبال ایجاد سدها زیر فرسنگ‌ها آب غرق شده‌اند. تب کلید زدن پروژه‌های عمرانی بزرگ‌مقیاس خصوصا سدسازی مدت‌هاست که در کشور به راه افتاده و نگاه توسعه کشاورزی و صنعت بر حفظ تاریخ، میراث فرهنگی و حتی محیط‌زیست ایران رجحان داشته است. با آبگیری سد چم‌شیر در سال گذشته، آثاری از دوره‌های فراپارینه سنگی و همچنین دوره‌های نوسنگی، عیلام میانه و اسلامی برای همیشه زیر آب غرق شد.
در سال جاری همچون سال گذشته بازار سدسازی در ایران داغ بود و آنچه در این میان کمترین میزان اهمیت را برای مسوولان امر دارد محوطه‌های تاریخی است که با آبگیری سد زیر آب غرق می‌شوند.
آبگیری سد چپرآباد در نزدیکی اشنویه که بقایای روستایی هفت هزار ساله در آن وجود دارد از اوایل شهریور امسال شروع شد و سطح آب دامنه‌های شمالی و شرقی محوطه را دربر گرفته و احتمالا به زودی بقایای معماری باستانی آشکارشده در بالای تپه زیر آب می‌رود.
غرق شدن محوطه‌های تاریخی
در سال‌های گذشته محوطه‌های تاریخی زیادی زیر آب رفته‌اند و فرصت کشف حقایق تمدن‌های باستانی و حفظ میراث آنها از دست رفته است.
سال ۱۳۹۲ با آبگیری سد سیمره یکی از روزهای تاریک برای محوطه‌های تاریخی ایران رقم خورد و ۱۲۰ اثر تاریخی شاخص زیر آب رفته‌اند.
مدیرکل وقت میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری لرستان در سخنان خود با طرح این سوال که چرا وقتی مجوز آبگیری سد سیمره برای وزارت نیرو صادر شد به محوطه‌های تاریخی پشت سد توجه نشده است، عنوان کرد: این امر موجب شده امروز شاهد این باشیم که شهری باستانی از دوران ساسانی به نام «برزقباله» به زیر آب برود.
غرق شدن آثار و محوطه‌های باستانی اما به همین‌جا ختم نمی‌شود. سال ۱۳۹۳ با آبگیری سد تالوار در شهرستان بیجار بخشی از آثار طبیعی و تاریخی منحصر‌به‌فرد در این شهرستان زیر آب دفن شدند. این در حالی بود که قدمت آثار کشف شده در حوضه آبگیری سد تالوار به هزاره ششم قبل از میلاد رسیده و باستان‌شناسان احتمال می‌دادند که زیر لایه‌های کاوش‌شده همچنان لایه‌های قدیمی‌تری نیز وجود داشته باشد.
سال ۹۴ این بار بحث آبگیری سد بختیاری مطرح شد تا آثار تاریخی ۱۸ هزار ساله قربانی یکی از طرح‌های شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران شود. آبگیری این سد در حالی اتفاق افتاد که بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ غار، هشت قبرستان تاریخی، کوره آجرپزی، آسیاب، پل و نقوش حکاکی‌شده برجسته در محدوده آبگیری سد بختیاری واقع شده بود.
در سال ۱۳۹۴ همچنین پنج محوطه باستانی پنج‌‌هزار ساله با آبگیری سد کنگیر ایلام اتفاق افتاد، این در حالی بود که محوطه‌ای بسیار مهم متعلق به هزاره چهارم پیش از میلاد در حوضه آبگیری سد شناسایی شده بود. روستایی متعلق به دوران پیش از تاریخ و نیزیک کوشک مربوط به دوران ساسانی نیز در این محدوده کشف شده بود.
تداوم نگاه قبلی در دولت سیزدهم
جریان ساخت‌و‌ساز سد در دولت سیزدهم با قدرت پیگیری می‌شود و صدالبته که همچنان نگاه مدیران نه حفظ آثار تاریخی بلکه اولویت داشتن تولید برق و تامین آب است.
سد چم‌شیر که در سال ۱۴۰۱ آب‌گیری شد یکی از نقاط تاریک عملکرد مسوولان در قبال آثار تاریخی ایران را نشان می‌دهد.
در سال ۱۳۹۶ در نتیجه گمانه‌زنی و ارزیابی اولیه باستان‌شناسان در محدوده آبگیری سد چم‌شیر، ۱۲۰ محوطه باستانی شناسایی شده بود. کاوشگران استقرارگاه‌های موقت زیادی متعلق به عشایر کوچ‌رو را شناسایی کردند.
به گفته محمدتقی عطایی- سرپرست هیات فصل اول گمانه‌زنی نجات‌بخشی- کهن‌ترین شواهد به‌دست آمده از حوضه آبگیر سد چم‌شیر در شهرستان گچساران به دوره‌ «فراپارینه سنگی»- حدود ۱۶ هزار تا ۱۰ هزار سال پیش- مربوط می‌شود. سپس با وقفه‌ای طولانی، شواهد اندکی از استقرارگاهی از اواخر دوره نوسنگی به‌دست آمده که متعلق به ۶هزار سال قبل است. از دیگر کشفیات باستان‌شناختی در محدوده این سد می‌توان به استقرارگاهی از دوره «عیلام میانه» اشاره کرد که دارای هر دو سنت سفالگری شوشانی و انسانی است. اگرچه چند دژ و قلعه از دوره پسا‌هخامنشی و ساسانی اهمیت این محدوده را در دوره‌های مذکور نشان می‌دهند، اما اوج توجه به این منطقه در قرون میانه اسلامی بوده که نشان از تراکم جمعیتی بالایی در منطقه دارد.
با وجود تمام این شاخصه‌های تاریخی بااهمیت سرانجام با آب‌گیری سد چم‌شیر این شاخص‌های تمدنی زیر خروارها آب دفن شدند.
امسال بحث آبگیری سد چپرآباد در اشنویه بر سر زبان‌ها افتاد. در حوضه آبگیری این سد نخستین تدفین‌ دوره ساسانی یافت‌شده بوده که این امر یکی از نشانه‌های مهم قدمت بالای این منطقه از کشور است.
روناک تاسا رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اشنویه در این خصوص اظهار کرد: در بررسی‌های انجام‌شده، ۱۱ محوطه تاریخی در محدوده آبگیری سد چپرآباد این شهرستان شناسایی و عملیات نجات‌بخشی آن انجام شد که در فصل سوم کاوش در این منطقه، تدفین مربوط به دوره ساسانی کشف شد.
وی با بیان اینکه این مورد با توجه به سنت‌های تدفین در دوره ساسانی، یکی از معدود تدفین‌های شناسایی شده این دوره است که ارزش باستانی زیادی نیز دارد، تصریح کرد: در این کاوش، انواع اشیای موزه‌ای از جمله ظروف سفالی، اشیای سنگی و استخوانی نیز یافت شده که هم‌اکنون در موزه اشنویه نگهداری می‌شوند.
رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اشنویه گفت: فصل سوم کاوش تپه چپرآباد، همزمان با آبگیری سد، به مدت ۵۰ روز انجام و طی این فصل، ۱۰ ترانشه به ابعاد گوناگون در ادامه بخش‌های کاوش‌‌شده ۲ فصل پیش مورد بررسی قرار گرفت که در نتیجه آن بیش از ۲۳۰ مترمربع از بقایای معماری این استقرار پیش از تاریخی آشکار شد.
تاسا با بیان ‌اینکه تپه چپرآباد در برنامه بررسی و شناسایی به نام تپه گَرگَرو با کد اختصاری CHD03 نام‌گذاری شد، اظهار کرد: این این منطقه براساس اسناد میراث فرهنگی آذربایجان‌غربی و گفته اهالی‌اش به نام تپه «چپرآباد» معروف است.
وی با بیان اینکه در نتیجه سه فصل کاوش در این محوطه مشخص شده که تپه چپرآباد بقایای روستایی کوچک مربوط به نیمه دوم هزاره پنجم قبل از میلاد است، گفت: هم‌اکنون ۱۱ محوطه تاریخی این شهرستان در محدوده سد چپرآباد قرار دارد که از این تعداد پنج تپه باستانی در محدوده پرخطر
(دفن در زیر آب) و ۶ تپه نیز در حاشیه سد قرار دارد.
نگاهی به تعداد بالای سدهای آبگیری شده و توجه کم به محوطه‌های تاریخی حوضه آبگیری آنها، نشان می‌دهد پس از خسارات جبران‌ناپذیری که بر محیط‌زیست و منابع طبیعی کشور وارد آمده است حال نوبت به از بین رفتن آثار و محوطه‌های تاریخی رسیده و این بار قربانی جدید سدسازی در ایران میراث فرهنگی تمدن چند هزار ساله کشورمان است.
اگرچه روی کاغذ مجوز احداث سد از پژوهشگاه میراث فرهنگی و وزارت میراث فرهنگی گرفته می‌شود و بودجه‌هایی برای کاوش باستان‌شناسی اختصاص می‌یابد، اما محدودیت‌های زمانی کاوش و بودجه اندک مانع نجات بخش بزرگی از آثار باستانی قرار گرفته در محوطه‌های تاریخی حوضه آبگیر سدها می‌شود.
به نظر می‌رسد چنانچه دولت عزم خود را برای سد‌سازی جزم کرده است باید ابتدا برنامه‌ریزی کرده و با اعلام برنامه‌های خود برای سد‌سازی در دهه‌های آتی، از همین حالا شرایط کاوش نجات‌بخشی در محوطه‌های تاریخی را فراهم کند. در غیر این صورت اصرار به ساخت‌و‌ساز سد در کنار رودخانه‌ها و حوضه‌های آبریز که در طول تاریخ همواره محل سکونت مردمانی بوده هر روز گوشه‌ای از نشانه‌های تاریخ و تمدن ایران را ویران خواهد کرد.