تحریم‌ها و بهره‌وری انرژی در صنایع ایران

در سال‌های اخیر صنعتی‌شدن، نقش حیاتی در توسعه اقتصادی کشورهای مختلف از جمله ایران ایفا کرده است. در این میان سهم بخش صنعتی در ایران از تولید ناخالص داخلی از ۱۴‌درصد در سال۲۰۰۶ به ۱۶‌درصد در سال‌۲۰۱۹ رسیده است. با این حال رشد صنعت منجر به افزایش مصرف انرژی شده و چالش‌های زیست‌محیطی را به وجود آورده که لزوم افزایش کارایی انرژی صنایع را برجسته می‌کند چراکه بهبود کارایی انرژی نقش محوری در حفظ انرژی، کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و توسعه صنعتی پایدار دارد. سیاستمداران ایرانی، در کنار برنامه‌ریزی برای توسعه اقتصادی، استراتژی‌هایی در راستای افزایش کارایی انرژی و حفظ منابع سوخت‌های فسیلی در نظر گرفته‌اند. با این وجود، کارایی انرژی بخش‌های صنعتی در ایران نسبت به سایر کشورهای جهان پایین مانده است. از لحاظ اقتصاد سیاسی، کشور ایران دارای ویژگی‌های متمایزی است که می‌تواند کارایی انرژی را تحت‌تاثیر خود قرار دهد. تحریم‌ها از جمله این ویژگی‌های سیاسی هستند که بر بخش انرژی و کارایی انرژی در ایران اثر گذاشته‌اند و درک اثرات آنها بر کارایی انرژی نیازمند درک یک مساله چند وجهی است چراکه اثر تحریم بر کارایی انرژی در قالب مکانیسم‌های مختلف از جمله کاهش تولید ناخالص داخلی، محدودیت دسترسی به تکنولوژی‌های انرژی‌اندوز و خروج سرمایه خارجی قابل تحلیل است.
این مطالعه که در ژورنال Energy Economics منتشر شده است به بررسی اثر تحریم بر کارایی انرژی ۲۴ زیربخش صنعتی در ایران طی سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۸ می‌پردازد.
ابتدا در این مطالعه ما به بررسی اثر تحریم بر زیربخش‌های صنعتی توجه کردیم. زیرا با توجه به ماهیت سرمایه‌بر بودن بخش صنعت، انتظار می‌رفت تحریم‌ها اثرات قابل توجه و متفاوت‌تری نسبت به سایر بخش‌ها در این بخش داشته باشند. همچنین ما ستانده نامطلوب ناشی از فعالیت‌های تولیدی در محاسبه امتیاز کارایی انرژی را در نظر گرفته و سعی کردیم در قالب روش تابع فاصله جهت‌دار اثر ستانده نامطلوب را وارد محاسبات کارایی انرژی کنیم. در نهایت در این مطالعه ما شاخص شدت تحریم را در زیربخش‌های صنعتی با توجه به تمایزهای ساختاری موجود میان آنها، به شکل مجزا با استفاده از روش تحلیل مولفه‌های اساسی محاسبه کردیم.
طبق نتایج این مطالعه، تفاوت‌هایی میان زیربخش‌های صنعتی از نظر شاخص کارایی انرژی وجود دارد. مطالعه ما نشان می‌دهد که به‌طور میانگین برای پنج‌سال، تنها ۲۱‌درصد از زیربخش‌های صنعتی در ایران دارای شاخص کارایی یک هستند که این زیربخش‌ها عبارتند از: صنایع تولید فرآورده‌های توتون و تنباکو، تولید پوشاک، تولید کک و فرآورده‌های حاصل از پالایش نفت، صنعت ساخت محصولات رایانه‌ای، الکترونیکی و نوری و زیربخش تعمیر ماشین‌آلات و تجهیزات. در این میان ۷۱‌درصد زیربخش‌ها شاخص کارایی میان 5/0تا 1 دارند و دو زیر بخش صنعتی در ایران یعنی زیربخش تولید فرآورده‌های غیرفلزی و صنعت منسوجات امتیاز کارایی کمتر از یک دارند. علاوه‌بر این، همان‌طورکه پیش‌تر بیان شد، در این مطالعه شاخص شدت تحریم برای ۲۴‌زیربخش صنعتی در طی پنج‌سال برآورد شد.
طبق نتایج حاصل، شاخص شدت تحریم در بخش صنعت در سال‌های ۱۳۹۴، ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ نسبت به سال‌های دیگر کمتر است. این روند را می‌توان با رخداد تفاهمنامه برجام مرتبط دانست که در سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷ مصادف با ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۶ شمسی میان کشور ایران و گروه ۱+۵ در وین اتریش صورت گرفت. در قالب این تفاهمنامه از سال۲۰۱۵، برخی تحریم‌ها علیه ایران لغو و از شدت تحریم‌ها کاسته شد، لذا شاخص شدت تحریم در زیربخش‌ها نیز تحت‌تاثیر این معاهده قرار گرفته و به‌طور میانگین میزان کمتری دارد. با این حال همزمان با شروع ریاست‌جمهوری ترامپ، ایالت متحده از برجام خارج شده و تحریم‌های جدیدی را در کنار اعمال مجدد تحریم‌های گذشته علیه ایران اعمال کرد که این امر شدت تحریم‌ها را افزایش داد. از این رو بخش صنعت نیز تحت‌تاثیر تحریم‌های جدید و اعمال مجدد تحریم‌های مالی گذشته قرار گرفت که می‌توان شاخص شدت تحریم بالاتر در بخش صنعت طی سال ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ را به این امر نسبت داد. در نهایت بررسی‌های ما در خصوص اثر تحریم بر کارایی انرژی زیربخش‌های صنعتی در ایران که هدف اصلی مطالعه ما بود نشان داد که تحریم‌ها در ایران کارایی انرژی زیربخش‌های صنعتی را تحت‌تاثیر قرار داده و پیامدهای نامطلوب احتمالی‌ای خواهد داشت. کاهش کارایی انرژی در طول تحریم سبب افزایش مصرف انرژی برای حفظ ستانده مطلوب می‌شود که این خود منجر به افزایش هزینه‌های انرژی در فرآیند تولید شده و می‌تواند درجه رقابت‌پذیری زیربخش‌های صنعتی داخلی را در بازارهای جهانی کاهش دهد و قیمت‌های بالاتری را به مصرف‌کنندگان داخلی تحمیل نماید. علاوه‌بر این، کاهش کارایی انرژی در بخش‌های صنعتی ممکن است باعث تسریع تخلیه منابع انرژی تجدیدناپذیر شود و نگرانی‌های مربوط به امنیت انرژی آینده را افزایش دهد. افزایش هزینه‌های تولید ناشی از کاهش کارایی انرژی در پی تحریم‌ها می‌تواند حاشیه سود را برای واحدهای تولیدی در هر زیربخش صنعتی کاهش داده و به‌طور بالقوه فرصت‌های شغلی را کمتر نماید. در نهایت، کاهش کارایی انرژی در دوره‌های تحریم ممکن است مصرف انرژی و انتشار گازهای گلخانه‌ای و بدین ترتیب تغییر اقلیم را تشدید کند.علاوه‌بر همه این موارد، در این مطالعه اثر تحریم بر کارایی انرژی با تقسیم نمونه به دو دسته زیربخش‌های صنعتی با وابستگی کمتر و بیشتر به واردات مورد بررسی قرار گرفت که شایان نکته جالبی بود. طبق نتایج به‌دست آمده، تحریم‌ها اثرات منفی و معناداری بر کارایی انرژی زیربخش‌هایی با وابستگی بیشتر به واردات داشتند، در حالی که این اثرات در دسته دیگر از زیربخش‌ها معنادار نبودند. می‌توان در تفسیر این نتیجه بیان کرد که تحریم‌ها سبب کاهش ارزش ریال شده که هزینه‌های واردات و مبادله را به شکل قابل توجهی افزایش می‌دهند و بیشتر بر کسب‌وکار و کارایی انرژی واحدهایی با وابستگی واردات بالا، آسیب می‌رسانند.
محمدرضا فرزانگان، دانشگاه فیلیپس ماربورگ، لیلا جباری، دانشگاه علامه طباطبائی، علی‌اصغر سالم، دانشگاه علامه طباطبائی
منبع: آینده‌نگر