تحریم چگونه بر رفاه خانوارها و اشتغال تاثیر گذاشت

بر کسی پوشیده نیست که فشار تحریم‌ها بر اقتصاد مستقیما معیشت و سطح رفاه خانوارها را تحت ‌تاثیر قرار داده است به طوری که بخش قابل توجهی از مردم قدرت خرید خود را از دست داده و تحت سلطه ‌گرانی گذران زندگی می‌کنند. جواد صالحی‌اصفهانی، اقتصاددان در این مورد می‌نویسد: هدف از تحریم‌های شدید علیه ایران ایجاد فشار بر رهبران این کشور از طریق دشوار کردن زندگی برای شهروندان آن است. این تحریم‌ها تاکنون در ایجاد بحران اقتصادی و آسیب رساندن به رفاه ایرانی‌های عادی موفق عمل کرده‌اند. در این مقاله به تاثیر تحریم‌ها از سال ۲۰۱۰ بر مصرف خانوار و اشتغال پرداخته شده و طبق نتایج آن، در حالی که درآمد و مصرف خانوار به شدت آسیب‌ دیده اما وضعیت اشتغال انعطاف بیشتری داشته است.
تاثیر تحریم‌ها بر اقتصاد ایران دوگانه بوده: یک، محدود کردن درآمد دولت از صادرات نفت و دو، قطع تجارت با جهان خارج. کاهش درآمدهای صادراتی به کاهش ارزش ارز انجامیده و تورم را افزایش داده و به بودجه‌های خانوارها آسیب رسانده است. درآمد کمتر دولت باعث انقباض اقتصادی می‌شود که هم به مصرف و هم به اشتغال آسیب می‌رساند. این مطالعه با بهره‌گیری از داده‌های نظرسنجی در مورد مصرف خانوار، نشان می‌دهد که چگونه روند افزایشی سرانه هزینه‌ها پس از سال ۲۰۱۰ منفی شده و این روند منفی پس از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای در سال ۲۰۱۸ و شروع کارزار «اعمال فشار حداکثری» دونالد ترامپ سرعت گرفته است.اما اشتغال مسیر دیگری را طی کرد چرا که کاهش ارزش ریال سودآوری بخش‌های تجاری غیرنفتی را افزایش داد و به جایگزینی واردات تشویق کرد. اشتغال به طور خاص در تولید افزایش یافت و این رشد تنها با آغاز همه‌گیری کرونا در سال ۲۰۲۰ متوقف شد. با این حال از آنجا که افزایش متوسط اشتغال در نتیجه پایین آمدن دستمزد واقعی بوده، نمی‌تواند مانع از افول سطح زندگی شود. به علاوه، رشد اشتغالزایی ناچیز بوده زیرا تحریم‌ها توانایی صادرکنندگان ایرانی را برای استفاده از هزینه کم نیروی کار برای افزایش فروش خود در خارج از کشور محدود کرده‌اند.
تاثیر بحران اقتصادی به طور مساوی در جامعه پخش نشده و خانواده‌های روستایی مسوولیت و فشار اصلی بحران را به دوش کشیده‌اند. از سال ۲۰۱۰ نرخ فقر در مناطق روستایی به دو برابر و در مناطق شهری ۶۰ درصد افزایش یافته است. سابقه خوب قبلی جمهوری اسلامی در به نصف رساندن نرخ فقر در دهه گذشته از بیش از ۲۰ درصد در سال ۲۰۰۰ به کمتر از ۱۰ درصد در سال ۲۰۱۰، قربانی کاهش درآمد و سرعت آسیب تحریم‌های ترامپ و همه‌گیری به اقتصاد شد.برخلاف سال ۲۰۱۱ که یک برنامه جدید انتقال پول فقرا را از عواقب منفی تشدید تحریم‌های دوران رییس‌جمهوری باراک اوباما محافظت کرد، آژانس‌های رفاهی گسترده جمهوری اسلامی و برنامه انتقال پول نقد بسیار ضعیف‌شده آن در دو سال گذشته در جلوگیری از افت زیاد مصرف و در نتیجه جلوگیری از افزایش فقر تقریبا بی‌اثر بوده‌اند. از سال ۲۰۱۱ حدود هشت میلیون نفر از طبقه متوسط به طبقه متوسط پایین سقوط کرده‌اند و جمعیت قشر فقیر بیش از چهار میلیون نفر افزایش یافته است. این مشکل با همه‌گیری کرونا در سال ۲۰۲۰ تشدید شد. دولت علاوه بر کمبود منابع برای کمک به افرادی که شغل خود را از دست داده‌اند، با مشکل رسیدگی به اکثر کارگران ایرانی با مشاغل غیررسمی نیز مواجه بوده است.تحریم‌های اعمال شده بر تجارت و دارایی یک کشور برای تاثیرگذاری بر رفتار دولت آن کشور است، اما تقریبا همیشه این هدف به صورت غیرمستقیم و از طریق فشارهایی که بر شهروندان عادی وارد می‌آید، دنبال می‌شود. تحریم‌ها یک شوک منفی اقتصاد کلان ایجاد می‌کند که موجب کاهش رفاه اقتصادی برخی یا همه بخش‌های جمعیت می‌شود. طرفداران آنها معتقدند که نارضایتی مردمی ناشی از از دست رفتن رفاه، دولت کشور تحریم شده را برای تغییر دادن سیاست‌های خود در مسیر مورد نظر تحریم‌کننده تحت فشار قرار می‌دهد.بنابراین تحریم‌ها دو نوع سوال ایجاد می‌کنند. اول، تاثیر آنها بر متوسط رفاه چقدر است و چه کسی بیشترین آسیب را متحمل می‌شود: مقاماتی که به طور رسمی هدف تحریم‌ها هستند، پایگاه پشتیبانی آنها در جامعه یا افراد بی‌گناه؟ پاسخ تعیین می‌کند که احتمال موفقیت تحریم‌ها چقدر است. دوم، تحریم‌ها نگرانی‌های جدی هنجاری به ویژه در رابطه با مجازات جمعی ایجاد می‌کند که تحت کنوانسیون ژنو ممنوع است. از این رو، برآورد تاثیر تحریم‌ها بر سطح زندگی گروه‌های مختلف اجتماعی مورد توجه افرادی که تحریم‌ها را اعمال کرده‌اند و آنهایی که نگران رنج مردم بی‌گناه گرفتار در میانه درگیری‌های بین‌المللی هستند، است.
ایران در چند دهه گذشته تحت سخت‌ترین تحریم‌های تاریخ معاصر بوده است. این موارد پس از ماه می ۲۰۱۸ که دونالد ترامپ، رییس‌جمهوری آمریکا، از برجام خارج شد و کارزار اعمال فشار حداکثری را آغاز کرد، شدت گرفت. تولید ناخالص داخلی ایران که در مرحله اول تحریم‌های دوران اوباما راکد بود، از آن زمان در حال کاهش است. همه‌گیری کرونا هم به خسارات ناشی از تحریم‌ها افزوده است. برآوردهای داده‌های مربوط به مصرف خانوار و نظرسنجی اشتغال از تاثیر شدیدتر تحریم‌ها بر میانگین مصرف در قیاس با محرک‌های قبلی حکایت دارند. تحلیل‌ها همچنین چگونگی تغییر نتایج علاقه، مصرف، فقر و اشتغال پس از تحریم‌ها را نشان می‌دهند. (این مقاله یک تحلیل علی است که در آن ارتباط بین تحریم‌های خاص و نتایج بررسی می‌شود و سایر عواملی تاثیرگذار احتمالی ثابت در نظر گرفته شده‌اند.)همانند بحران‌های اقتصادی ناشی از شوک‌های بزرگ منفی اقتصاد کلان، تردیدی وجود ندارد که تحریم‌ها با کاهش صادرات نفت و جلوگیری از تجارت خارجی ایران، ضربه جدی به اقتصاد این کشور و سطح زندگی مردم عادی آن وارد کرده است. در یک بازه زمانی کوتاه بین ۲۰۱۶ که تحریم‌ها کاهش یافتند تا ۲۰۱۸ که دوباره بر ایران تحمیل شدند، اقتصاد ایران از رشد ۱۳ درصدی تولید ناخالص داخلی به منفی ۶ درصد رسید.برای بیشتر افراد، آسیب‌پذیری در مصرف نتیجه مستقیم دسترسی ناامن به فرصت شغلی بوده است. برای فقرا، درآمد حاصل از کار بیش از نیمی از هزینه‌های مصرف را تامین می‌کرده است و اگرچه تحریم‌ها به دلیل افزایش مشاغل در بخش‌های رقیب واردات از نظر اشتغال کمک کرده‌اند، با این حال به دلیل کاهش کلی سطح درآمد تاثیر منفی بر استانداردهای زندگی داشته‌اند. (در این مقاله از داده‌های خرد حاصل از دو نظرسنجی جمع‌آوری شده توسط مرکز آمار ایران استفاده شده است. داده‌های درآمد و هزینه خانوار به ‌طور عمده مبتنی بر نظرسنجی هزینه و درآمد خانوار هستند که در پنج دهه گذشته به صورت سالانه جمع‌آوری شده‌اند و از سال ۱۹۸۴ در دسترس هستند. تجزیه و تحلیل اشتغال هم مبتنی بر نظرسنجی نیروی کار بوده که از سال ۲۰۰۵ به صورت فصلی جمع‌آوری شده و موجود است.)
منبع: دیپلماسی ایرانی