تحول اقتصادی بر مدار چابهار

گروه حمل‌ونقل- در دنیای امروز که اقتصاد دریامحور به‌عنوان یکی از مهم‌ترین راهبردهای توسعه پایدار شناخته می‌شود، بنادر نقش حیاتی در ترانزیت کالا، تجارت بین‌المللی و تقویت تعاملات اقتصادی ایفا می‌کنند. در این میان، بندر چابهار با موقعیت استراتژیک خود در جنوب شرقی ایران، در کرانه دریای عمان نه‌تنها یک دروازه مهم تجاری برای کشور محسوب می‌شود بلکه می‌تواند به نقطه عطفی در اتصال کریدورهای بین‌المللی تبدیل شود. این بندر به عنوان تنها بندر اقیانوسی ایران، با دسترسی به آب‌های آزاد جهان، می‌تواند مسیر مناسبی برای ترانزیت کالا میان کشورهای آسیای مرکزی، افغانستان، هند و حتی اروپا باشد. توسعه زیرساخت‌های این بندر علاوه‌بر رونق صادرات و واردات موجب افزایش سرمایه‌گذاری خارجی، بهبود وضعیت معیشتی مردم منطقه و تقویت جایگاه ایران در اقتصاد جهانی خواهد شد. از سوی دیگر با توجه به رقابت تجاری منطقه‌ای و تحریم‌های بین‌المللی، چابهار می‌تواند به عنوان یک نقطه ثقل در سیاست‌های اقتصادی و ژئوپلیتیکی ایران نقش‌آفرینی کند. توسعه صنایع مرتبط با حمل‌ونقل دریایی، ایجاد فرصت‌های شغلی پایدار و کاهش وابستگی به اقتصاد نفتی از دیگر پیامدهای مثبت بهره‌برداری بهینه از این بندر است که می‌تواند آینده‌ای روشن برای تجارت دریایی ایران رقم بزند.
بررسی عملکرد اقتصادی مناطق آزاد کشور که اخیرا از سوی دبیرخانه شورای‌عالی مناطق آزاد منتشر شده، نشان می‌دهد که چابهار به همراه دو منطقه آزاد دیگر دارای تراز تجاری منفی است. این بدان معناست که میزان واردات در این منطقه از صادرات پیشی گرفته است. چنین آماری نشان‌دهنده آن است که اهداف اولیه تاسیس مناطق آزاد ازجمله توسعه صادرات و جذب سرمایه‌گذاری خارجی، به‌طور کامل محقق نشده و برای بهبود عملکرد این مناطق نیاز به اصلاحات اساسی وجود دارد.
دلایل منفی بودن تراز تجاری بندر چابهار
از جمله دلایل منفی بودن تراز تجاری چابهار می‌توان به مواردی مانند کمبود زیرساخت‌های صنعتی و تولیدی، محدودیت‌های حمل‌ونقل و لجستیک و چالش‌های مدیریتی و بوروکراسی پیچیده اشاره کرد. بسیاری از مناطق آزاد، ازجمله چابهار، به‌جای تبدیل‌شدن به مراکز تولیدی و صادراتی به محلی برای واردات کالا تبدیل شده‌اند. نبود صنایع بزرگ و پایدار باعث شده تا تولید داخلی در این منطقه رشد مطلوبی نداشته باشد. از سویی با وجود اهمیت چابهار در مسیر ترانزیتی منطقه، هنوز زیرساخت‌های حمل‌ونقل زمینی و ریلی آن تکمیل نشده است. پروژه راه‌آهن چابهار- زاهدان که می‌تواند این منطقه را به شبکه ریلی کشور و سپس به آسیای میانه متصل کند، همچنان در دست اجراست و این تاخیرها، کارایی بندر چابهار را کاهش داده است. قوانین دست‌وپاگیر و پیچیدگی‌های اداری نیز در جذب سرمایه‌گذاری خارجی و توسعه صنایع در مناطق آزاد، یکی دیگر از موانع اصلی توسعه اقتصادی چابهار محسوب می‌شود. با وجود چالش‌های ذکرشده، چابهار دارای ظرفیت‌های بی‌نظیری است که می‌تواند آن را به یک قطب اقتصادی و ترانزیتی مهم در منطقه تبدیل کند. چابهار به‌عنوان تنها بندر ایران با دسترسی مستقیم به اقیانوس هند می‌تواند نقش مهمی در کاهش وابستگی کشور به تنگه هرمز و متنوع‌سازی مسیرهای تجاری ایفا کند. این منطقه به‌عنوان یک مسیر تجاری کلیدی، امکان دسترسی سریع‌تر به بازارهای آسیای میانه، افغانستان و شبه‌قاره هند را فراهم می‌کند. چابهار در مسیر کریدور بین‌المللی شمال-جنوب قرار دارد که می‌تواند نقش مهمی در تسهیل تجارت میان کشورهای جنوب و شمال آسیا ایفا کند. توسعه زیرساخت‌های این منطقه، به‌ویژه تکمیل راه‌آهن چابهار-زاهدان می‌تواند ارزش اقتصادی آن را چندین برابر کند. چابهار، به‌عنوان تنها بندر اقیانوسی ایران، از پتانسیل‌های عظیمی برای تبدیل‌شدن به یک‌ هاب ترانزیتی و تجاری برخوردار است. با این ‌حال ضعف در زیرساخت‌ها، مشکلات مدیریتی و تراز تجاری منفی چالش‌هایی هستند که مانع توسعه پایدار این منطقه شده‌اند. با اصلاح سیاست‌های اقتصادی، توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل و تسهیل سرمایه‌گذاری، چابهار می‌تواند به یکی از مهم‌ترین قطب‌های تجاری ایران و منطقه تبدیل شود.
اهمیت مدیریت صحیح در رشد و توسعه مناطق آزاد
با وجود این ظرفیت‌ها، عملکرد اقتصادی منطقه آزاد چابهار انتقاداتی را به دنبال داشته است. در همین زمینه، فرهاد شهرکی، نماینده مجلس شورای اسلامی گفت: در ابتدای تاسیس منطقه آزاد چابهار، اقدامات خوبی برای تامین زیرساخت‌های ضروری انجام شد اما متاسفانه پس از مدتی، روند توسعه آن با رکود مواجه شد و نتوانست در توسعه پیرامونی و بهبود وضعیت اقتصادی کشور نقش موثری ایفا کند. او با یادآوری اینکه در دوره نخست مدیریت این منطقه، یک مدیریت جهادی و تحول‌گرا حاکم بود که توانست نتایج مثبتی رقم بزند به تسنیم گفت: در دوره‌های بعدی، انتخاب‌های مدیریتی بیشتر براساس مسائل سیاسی انجام شد و افراد فاقد تخصص در این سمت‌ها قرار گرفتند که موجب عدم تحقق اهداف اولیه منطقه آزاد چابهار شد.
به گفته این نماینده مجلس، زمانی که مدیری بدون شناخت کافی از مسوولیت خود و صرفا براساس روابط سیاسی انتخاب شود، عملکرد مجموعه دچار نقصان می‌شود.
او بر اهمیت مدیریت صحیح در رشد و توسعه مناطق آزاد تاکید و ابراز امیدواری کرد: با هم‌افزایی میان این مناطق و سرزمین اصلی و همراهی دولت، شرایط بهبود یابد و مناطق آزاد کشور به جایگاه واقعی خود بازگردند. وی همچنین خاطرنشان کرد که قوانین لازم برای توسعه کشور وجود دارد اما مساله اصلی، نحوه اجرای این قوانین و انتخاب مدیرانی است که از دانش و توانایی کافی برای پیشبرد اهداف توسعه‌ای برخوردار باشند.
نقش هند در چابهار
یکی از مهم‌ترین موضوعات در توسعه چابهار، سرمایه‌گذاری خارجی است. هند یکی از کشورهایی است که در این منطقه سرمایه‌گذاری کرده و در توسعه بندر چابهار نقش داشته است. این سرمایه‌گذاری می‌تواند ظرفیت‌های تجاری این بندر را افزایش داده و آن را به یکی از نقاط کلیدی تجارت منطقه‌ای تبدیل کند. با این حال روند توسعه همکاری‌های اقتصادی با هند به دلایل مختلف از جمله مسائل تحریمی و کندی در اجرا پروژه‌ها با چالش‌هایی همراه بوده است.
با وجود ظرفیت‌های قابل‌توجه چابهار هنوز زیرساخت‌های تولیدی و صنعتی کافی برای صادرات کالاهای با ارزش‌افزوده را ندارد. بسیاری از واحدهای تولیدی که می‌توانستند به صادرات کمک کنند یا فعال نیستند یا با ظرفیت کامل کار نمی‌کنند.
از سوی دیگر به دلیل موقعیت استراتژیک چابهار و معافیت‌های گمرکی آن، این منطقه بیشتر به عنوان محلی برای واردات و توزیع کالا در داخل کشور عمل کرده تا مرکزی برای تولید و صادرات. این روند باعث افزایش واردات و در نتیجه منفی شدن تراز تجاری شده است.
چابهار به عنوان تنها بندر اقیانوسی ایران و یکی از مهم‌ترین نقاط ترانزیتی کشور، این پتانسیل را دارد که به مرکز تجارت منطقه‌ای تبدیل شود اما این امر مستلزم مدیریت کارآمد، برنامه‌ریزی دقیق و استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود است. همانطور که کارشناسان و نمایندگان مجلس اشاره کرده‌اند، نقش مدیران متخصص و آشنا به حوزه اقتصادی و بازرگانی در شکوفایی این منطقه غیرقابل انکار است.
اصلاح رویکردهای مدیریتی، اجرا صحیح قوانین و بهره‌گیری از ظرفیت‌های داخلی و سرمایه‌گذاری خارجی می‌تواند چابهار را از وضعیت فعلی خارج کرده و به یکی از موتورهای محرک اقتصاد کشور تبدیل کند. توسعه زیرساخت‌های صنعتی، تسهیل در فرآیندهای گمرکی و افزایش هماهنگی‌های بین‌المللی از جمله اقداماتی است که می‌تواند در بهبود عملکرد این منطقه موثر باشد.