تخریب تک بناها بلای جان بافت تاریخی زواره

نادر نینوایی- زواره شهری کوچک در حاشیه جنوبی دشت کویر ایران و در استان اصفهان بوده که بافت تاریخی جالب توجهی را در خود جای داده است.
بافت تاریخی این شهر در دهه‌۱۳۸۰ به ثبت ملی رسیده اما باوجود گذشت بیش از۲۰سال از ثبت، همچنان با خطر تخریب مواجه است. هرچند تخریب‌های صورت گرفته بزرگ‌مقیاس نیست اما رها شدن برخی خانه‌های تاریخی از سوی مالکان آنها را به سراشیبی سقوط سوق داده است.
از سوی دیگر وقوع سیل در ایام اخیر نیز بر چالش‌های بافت تاریخی زواره افزوده است و موج رهاشدگی و نوسازی از یک‌سو و خطرات بلایای طبیعی از سوی دیگر، بافت تاریخی این شهر را به شهری بی‌دفاع بدل کرده است.
اهمیت بافت تاریخی زواره
زواره از شهرهای کهن ایران است و بناهای تاریخی زیادی همچون منار مسجد امام حسن مجتبی(ع)، قلعه‌ مغول و مسجد جامع چهار ایوانی (قدیمی‌ترین مسجد چهار ایوانی کشور) در آن وجود دارد.
بافت تاریخی زواره ساختاری گلی و آجری داشته و دارای معماری اصیل ایرانی است. در مرکز شهر زواره، دورنمای گنبد کاشی‌کاری‌شده بارگاه امامزاده یحیی نیز جلوه خاص خودش را دارد.
مدرسه علمیه، آب انبار، مسجد کُرسی، حمام و کمی آن‌سوتر بازارچه، مسجد جامع، حسینیه‌های سرباز و سرپوشیده کوچک، بنای تاریخی هشت‌بهشت و بقعه پیرعارف سیدبهاءالدین حیدر، خانه‌های چهارصفه‌ای، مسجد نیکویه، یخچال، برج و باروهای به یادگارمانده از دوران گذشته به چشم می‌خورد.
قلعه سنگ‌بست زواره نیز بعد از قلعه الموت از بزرگ‌ترین و مستحکم‌ترین قلعه‌های ایران به‌شمار می‌رود که در قرن پنجم توسط ابوعلی دهدار (از مقربان حسن صباح) ساخته شده و از نوع چهارصفه‌ای دوطبقه است.
زواره طی قرون گذشته به‌طور متمادی کانون علم، ادب و فرهنگ بوده و در هر عصر و زمانی شخصیت‌هایی را در دامان خود پرورانده است که از آن جمله می‌توان به فخرالدین علی‌بن‌حسن زواره‌ای اشاره داشت.
امروز با گشت‌وگذار در بافت تاریخی این شهر می‌توان ردی از گذشته با شکوه زواره که در گذشته روستایی صاحب‌نام بوده است، یافت.
وضعیت بافت تاریخی زواره
محمدمهدی کلانتری دبیر پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی درخصوص وضعیت بافت تاریخی زواره به «جهان‌صنعت» گفت: در دهه ۱۳۷۰ خیابانی از وسط بافت تاریخی زواره عبور کرده است اما خوشبختانه پس از ثبت ملی بافت این شهر در دهه ۱۳۸۰، توسعه بزرگ‌مقیاسی در بافت تاریخی این شهر اتفاق نیفتاده است. با وجود این به دلیل نبود ضوابط و تدوین نشدن دستورالعمل مشخص برای بافت تاریخی، شاهد آن هستیم که تک پلاک‌ها توسط خود مالکان تخریب می‌شود؛ یعنی پلاک‌ها تخریب شده و جلوی این سیر تخریب و نوسازی آنطور که باید و شاید گرفته نمی‌شود.
وی افزود: در برخی موارد می‌بینیم که مجوزهای دو و سه‌طبقه برای ساخت خانه در بافت تاریخی زواره داده می‌شود و به همین دلیل شکل کلی بافت حالت کلی خودش را از دست می‌دهد. بنابراین قصد دارم بگویم که تخریب دولتی و بزرگ‌مقیاس در زواره نداریم اما تخریب شخصی در مقایس‌های تک‌پلاک متاسفانه در حال انجام است.
این فعال میراث فرهنگی خاطر‌نشان کرد: آنطور که در این شهر رویت کرده‌ام، تعدادی از پلاک‌های تاریخی تخریب شده است و برخی خانه‌های قدیمی نیز از سوی مالکان(به سبب فوت مالک یا مهاجرت) رها شده‌اند و همین امر هم سبب تخریب آنها می‌شود. همچنین بعضی خانه‌های تاریخی تخریب شده و با بتن و نماهای سنگی، نوسازی شده‌اند و به این تریتب باید بگویم در داخل بافت تغییر و تحولات به این شکل در حال انجام است.
علت وقوع تخریب‌ها در زواره
کلانتری در پاسخ به این پرسش که علت وقوع این تخریب‌ها را چه می‌داند، گفت: به نظر من علت نخست آن است که ضوابط اختصاصی برای بافت تاریخی زواره تدوین نشده و طرح ویژه آن نیز کار نشده است. این در حالی است که بافت تاریخی ۱۶۸شهر از سوی شورای عالی شهرسازی و معماری در لیستی قرار گرفته‌اند که باید طرح ویژه برای آنها تدوین شود و نباید ملاک عمل برای آنها بر مبنای طرح‌های تفصیلی شهرها باشد.
وی افزود: این طرح‌های ویژه بافت تاریخی ضوابط مشخصی دارند. در سال ۱۳۹۴ قرار شد طرح ویژه ۱۶۸شهر ظرف پنج سال یعنی تا سال ۱۳۹۹ انجام شود. تاکنون اما فقط ۹شهر طرح ویژه آنها به انجام رسیده و مابقی در دست تهیه است. به نظرم تا زمانی که طرح ویژه بافت تاریخی زواره به سرانجام نرسد، این تخریب و نوسازی‌ها ادامه خواهد داشت.
این مدرس دانشگاه در مورد تهدیداتی که با تعلل در تهیه طرح تفصیلی پیش می‌آید، گفت: با تداوم این شرایط تخریب تک‌پلاک‌ها در بافت تاریخی زواره ادامه خواهد داشت، چراکه مالکان منتظر اعلام نتیجه طرح تفصیلی نمی‌مانند و چنانکه قصد نوسازی داشته باشند، اقدام خواهند کرد. البته نمی‌توانم بگویم روند تخریب خیلی سریع است اما به هر روی این تخریب‌ها ادامه خواهد داشت.
وی افزود: سیلی که اخیرا در زواره آمد موجب شد که ۲۰۲پلاک در منطقه۳۶۰ هکتاری
(بافت تاریخی) آسیب‌هایی ببینند و الان باتوجه به این سیل اوضاع بافت تاریخی این شهر بحرانی‌تر شده است و حتما باید به خانه‌های تاریخی این بافت خصوصا آنهایی که رها شده است رسیدگی شود. به هر روی خانه‌هایی که ساکن دارند تا حدودی مورد توجه مالکان قرار دارند اما واحدهایی که رها شده‌اند در معرض تخریب بیشتری به واسطه سیل قرار دارند.
توقعات از نهادهای مرتبط
در شرایطی که بافت تاریخی زواره حال ناخوشی دارد و تخریب تک‌پلاک‌ها خواسته یا ناخواسته جریان دارد، از نهادهای مرتبط انتظار می‌رود اقدامی برای مقابله با این شرایط انجام دهند.
دبیر پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی ایران درخصوص انتظاری که از نهادهای مرتبط برای حفاظت از بافت تاریخی زواره وجود دارد، گفت: تهیه ضوابط اختصاصی بر عهده نهادهای مرتبط بوده اما سال‌ها از آن تعلل شده است. انتظار می‌رود ضوابطی تهیه شده و مشخصا میزان ارتفاع مجاز ساخت‌وساز در بافت تاریخی زواره مشخص شود.
کلانتری افزود: باید پلاک‌های ارزشمند بافت تاریخی زواره شناسایی شده و اعلام شود که در این واحدها اجازه تخریب و نوسازی وجود ندارد. تاکنون شناسایی صحیحی از خانه‌های واجد ارزش بافت انجام نشده است. همین امر ممکن است باعث شود که در پاسخ استعلام‌ها جواز تخریب داده شود. در مورد پلاک‌هایی هم که ارزش تاریخی ندارند باید جواز تخریب با ضوابط معین درخصوص میزان ارتفاع مجاز و سایر دستورالعمل‌ها داده شود.
این مدرس دانشگاه در خاتمه خاطر‌نشان ساخت: شهرداری نیز باید از واحدهای واجد ارزش بافت تاریخی زواره آگاه باشد و به هیچ عنوان اجازه تخریب و نوسازی را درخصوص آنها صادر نکند.