ترکمنستان سوآپ به ایران را قطع می‌کند؟

«جهان‌صنعت»- تحولات سیاسی آسیای‌میانه به خصوص پس از حمله نظامی روسیه به اوکراین بر تجارت انرژی بین آسیا و اروپا تاثیرات بسیاری گذاشته است. هرچند هیچ تحلیلگری به طور قطع نمی‌تواند اطمینان بدهد که مناسبات تجاری بین روسیه و اروپا برای همیشه در جنگ سرد باقی خواهد ماند، با این حال کشورهای آسیای‌میانه به خصوص آنها که منابع نفت و گاز دارند، به سرعت در حال یافتن بازارهایی مطمئن در فضای خالی پیش‌آمده بین روسیه و اروپا هستند.
هرچند پروژه‌های انتقال گاز از آسیای‌میانه به اروپا مربوط به تحولات اخیر نیست، اما حداقل تاثیر جنگ روسیه و اوکراین رایزنی‌ها را افزایش داده است. ترکمنستان بـه عنوان یکی از دارندگان ذخـایر غنی گــاز طبیعـی همواره از آغاز استقلال یکی از اولویت‌هـای اتحادیه‌ اروپا‌ جـهت مشارکت در خط لوله ماورای خزر محسوب می‌شود. طرح خط لوله گاز از تـرکمنستان به ساحل دریای خزر در باکو و از آنجـا بـه ترکیه‌ و در نهایت بـه اروپـا‌ طی یک دهه گذشته روی میز مذاکره کشورهای این مسیر بوده است.
در نشست چهار سال پیش سران کشورهای ساحلی خزر کنوانسیونی امضا شد که به موجب آن و به طور رسمی این امکان را به ترکمنستان می‌دهد تا تنها با توافق باکو خط لوله گاز ترانس کاسپین را به سمت آذربایجان امتداد دهد. این کنوانسیون که به ترانس‌خزر معروف است، به نظر می‌رسد به زودی وارد فاز اجرایی می‌شود. خط لوله ترانس خزر وقتی بیشتر قابل تامل است که بنا به گفته تحلیلگران با اجرای آن نقشه انرژی آسیای‌میانه تغییر می‌کند زیرا این خط لوله گاز طبیعی روسیه و ایران را دور خواهد زد.تحلیلگر موسسه بین‌المللی کپلر گفت: رژیم حقوقی دریای خزر نیاز به تایید کشورهای دیگر منطقه برای اجرای پروژه ترانس‌خزر دارد که فعلا این موضوع روشن نیست و عدم دقیق بودن رژیم حقوقی به احتمال زیاد از پیشرفت چنین پروژه‌ای جلوگیری می‌کند.
همایون فلکشاهی در گفت‌وگو با ایلنا در ارزیابی اجرای پروژه ترانس‌خزر و تبعات آن بر ایران می‌گوید: اگر پروژه اجرا شود، خط لوله ترانس‌خزر می‌تواند گاز ترکمنستان را از طریق زیردریایی و زمینی از جمهوری آذربایجان به اروپا حمل‌و‌نقل کند. اما این پروژه با چالش‌های عظیمی از جمله چالش‌های اقتصادی، فنی، سیاسی و ژئوپلیتیکی مواجه است. بنابراین ارزیابی ما این است که با وجود بحران گاز در اروپا بعد از جنگ روسیه و اوکراین، این پروژه در حال حاضر عملی نیست و هیچ نشانه‌ای هم مبنی بر اجرایی شدن آن در آینده دیده نمی‌شود.
گاز ایران و روسیه را دور می‌زنند؟
تحلیلگر موسسه بین‌المللی کپلر درباره اینکه آیا این ترانس‌خزر را می‌توان راهی برای دور زدن پروژه‌های گازی ایران و روسیه دانست، می‌گوید: اگر این پروژه اجرایی شود قطعا این اتفاق خواهد افتاد، به خاطر اینکه ذخایر بزرگ‌ ترکمنستان می‌توانند در بلندمدت تا حدی جایگزین گاز روسیه و حتی جمهوری آذربایجان در بازار اروپا باشند، اما این کار نه فقط نیاز به توافق سیاسی مهم در زمینه ترانس‌خزر دارد بلکه نیاز به سرمایه‌گذاری عظیمی در صنعت بالادستی ترکمنستان دارد تا تولید گاز از ۸۰ میلیارد مترمکعب دو تا سه برابر شود.به گفته وی، این پروژه همچنین در بلندمدت می‌تواند رقیب مهم تجارت گاز میان اروپا و ایران باشد که البته فعلا ایده تجارت بین ایران و اروپا یک ایده‌ای است که در بلندمدت می‌تواند مطرح شود و آن هم در صورتی‌که تغییرات زیادی در روابط سیاسی انجام شود.
اما در هر حال پروژه ترانس‌خزر فعلا تهدیدی برای روسیه است. در سال میلادی ۲۰۲۲، اروپا توانسته وابستگی واردات گاز طبیعی از روسیه از ۴۰ درصد در اوایل سال به کمتر از ۱۰ درصد برساند. در آینده نزدیک امکان اینکه این سهم به صفر کاهش پیدا کند وجود دارد. از آن سو واردات اروپا از نروژ و ال‌ان‌جی به ویژه از آمریکا شدیدا افزایش پیدا کرده است.
فلکشاهی بر این باور است که ترانس‌خزر صد درصد پایان پروژه احتمالی صادرات گاز ایران به اروپا نخواهد بود، اما صدمه سنگینی به این آرزو خواهد زد. به هر حال در کوتاه‌مدت به علت روابط سیاسی بد و البته مشکلات تامین بازار داخلی در ایران، هیچ امیدی برای صادرات گاز ایران به اروپا وجود ندارد.
اما خودِ پروژه ترانس‌خزر هم با مشکلات عظیمی چه از لحاظ اقتصادی یا سیاسی روبه‌رو است. رژیم حقوقی دریای خزر نیاز به تایید کشورهای دیگر منطقه برای اجرای این پروژه دارد که فعلا این موضوع روشن نیست و عدم دقیق بودن رژیم حقوقی به احتمال زیاد از پیشرفت چنین پروژه‌ای جلوگیری می‌کند.
خداحافظی با سوآپ گاز ترکمنستان
این تحلیلگر بین‌الملل انرژی با اشاره به موضوع حقوقی دریای خزر و مانعی که بر سر اجرای ترانس‌خزر ایجاد می‌کند، تاکید کرده که اگر قرار است پروژه اجرا شود، تا اجرایی‌شدن زمان خیلی زیادی است. کشورهای دیگر منطقه مثل ایران و روسیه حداکثر تلاش خود را خواهند کرد تا اجازه ندهند این پروژه پیش برود. بنابراین با توجه به اهمیت ایران و روسیه، امکان اینکه ترکمنستان و جمهوری آذربایجان بتوانند به یک توافق نهایی برسند کم است، مخصوصا با توجه به قدرت نفوذ روسیه در سیاست و اقتصاد ترکمنستان.
این پروژه فقط با پشتیبانی کامل اتحادیه اروپا و آمریکا می‌تواند پیش برود، اما هزینه‌ها و چالش‌های سیاسی باعث می‌شوند که ترانس‌خزر جزو اولویت‌های غرب نباشد. فعلا غرب می‌تواند دسترسی به گاز ارزان‌تر از طریق ال‌ان‌جی مثلا از آمریکا و قطر یا موزامبیک برخوردار باشد.
به گفته وی، اگر فرض کنیم این پروژه عملی شود دیگر سوآپ گاز با ایران هیچ نفعی نه برای ترکمنستان و نه برای جمهوری آذربایجان خواهد داشت. سوآپ گاز دقیقا به این دلیل است که ترکمنستان بتواند بخش اندکی از تولید گاز خود را از راه زمینی از خاک ایران به جمهوری آذربایجان صادر کند. بنابراین اگر پروژه اجرا شود، سوآپ گاز بعد از پایان یافتن شرایط و ضوابط قرارداد دیگر تمدید نمی‌شود.
وی در ادامه درباره تاثیر پروژه بر افزایش نفوذ ترکیه در قفقاز گفت: با توجه به روابط فرهنگی زبانی قوی بین ترکیه، جمهوری آذربایجان و ترکمنستان، احداث این خط لوله احتمالا به نفوذ ترکیه در منطقه کمک خواهد کرد. در دو سال اخیر، ترکیه توانسته از فرصت‌های ژئوپلیتیکی منطقه از جمله در جنگ ناگورنو قره‌باغ ۲۰۲۰ و بعد از شروع جنگ روسیه و اوکراین استفاده کند، خط لوله ترانس‌خزر بعد از ترکمنستان و جمهوری آذربایجان به احتمال زیاد همان راه خط لوله ترانس‌آناتولین را خواهد گرفت، یعنی از ترکیه عبور خواهد کرد. بنابراین این پروژه برای نفوذ ترکیه هم در قفقاز و هم در اروپا اهمیت زیادی دارد و هم از لحاظ اقتصادی که بتواند به واردات گاز خود تنوع بیشتری بدهد و در کل در میان‌مدت این به ضرر ایران خواهد بود.