تصویر درآمد و هزینه خانوار در دهه ۹۰

«جهان‌صنعت»- آمارهای بودجه خانوار کشور نشان می‌دهد در سال ۱۳۹۹رشد حقیقی هزینه و درآمد خانوارهای شهری به ترتیب منفی ۲/۵ درصد و ۸/۱ درصد بوده است. این رقم برای خانوارهای روستایی نیز به ترتیب منفی ۲/۷ درصد و ۹/۳ درصد است. این گزارش که از سوی معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران منتشر شده، به بررسی تغییرات هزینه و درآمد خانوارهای شهری و روستایی و همچنین وضعیت توزیع درآمد کل کشور و استان تهران طی دهه ۱۳۹۰پرداخته است.
تغییرات هزینه‌ای و درآمدی خانوار
به لحاظ ارقام اسمی، طی دهه ۱۳۹۰، همواره متوسط هزینه‌ها و درآمدهای خانوارهای شهری و روستایی افزایش یافته؛ با این تفاوت که در سال ۱۳۹۹ سرعت افزایش آن نسبت به سال‌های گذشته افزایش قابل‌توجهی را تجربه کرده است. در سال ۱۳۹۹، خانوارهای شهری ایران به طور متوسط ۶۲ میلیون تومان و خانوارهای روستایی ۳۴ میلیون تومان برای خرید و بهره‌مندی از کالاها و خدمات مصرفی هزینه کرده‌اند. این مبلغ برای هر دو خانوارهای شهری و روستایی با رشد حدود ۳۱ درصدی در مقایسه با سال ۱۳۹۸ همراه بوده است. همچنین در سال ۱۳۹۹، درآمد سالانه متوسط خانوارهای شهری و روستایی به ترتیب حدود ۷۵ میلیون تومان و ۴۲ میلیون تومان بوده که این مقادیر نسبت به سال قبل در خانوارهای شهری ۳۸ درصد و در خانوارهای روستایی حدود ۴۲ درصد رشد داشته است. خالص درآمد خانوارهای شهری از ابتدای سال ۱۳۹۳ با روند صعودی همراه بوده و در سال ۱۳۹۹، به ۵/۱۲ میلیون تومان رسیده است. خالص درآمد خانوارهای روستایی نیز از سال ۱۳۹۳ مثبت شده و روند صعودی را آغاز کرده است. به جز سال ۱۳۹۷ که کاهش جزئی را تجربه کرده، روند صعودی تا سال ۱۳۹۹ ادامه داشته است. رقم خالص درآمد خانوارهای روستایی در سال ۱۳۹۹ حدود هشت میلیون تومان بوده که در مقایسه با خانوارهای شهری حدود ۵/۴ میلیون تومان پایین‌تر است.
با توجه به بالا بودن نرخ تورم به ویژه طی سال‌های اخیر، بهتر است علاوه بر ارقام اسمی هزینه و درآمد خانوارهای شهری و روستایی که در مطالب فوق به آنها اشاره شد، روند رشد حقیقی این ارقام نیز مورد بررسی قرار گیرد. در سال ۱۳۹۹ در مقایسه با سال ۱۳۹۸، اگرچه رشد اسمی هزینه‌های خانوارهای شهری و روستایی حدود ۳۱ درصد بوده، اما رشد حقیقی آنها در بازه زمانی مذکور، به ترتیب کاهش ۲/۵ درصدی و ۲/۷ درصدی را نشان می‌دهد. رشد حقیقی درآمدهای خانوارهای شهری و روستایی نیز در سال ۱۳۹۹ نسبت به سال ۱۳۹۸، به ترتیب حدود ۸/۱ درصد و ۹/۳ درصد بوده است. بنابراین به نظر می‌رسد رشد واقعی خالص درآمد در مناطق شهری و روستایی در سال ۱۳۹۹ مثبت بوده؛ اگرچه خالص درآمد در مناطق روستایی بیشتر از شهری افزایش یافته است.
نابرابری درآمد و مخارج مصرفی
ضریب جینی: نابرابری در توزیع درآمدها از مباحث مهم در حوزه سیاستگذاری است که می‌تواند تعیین‌کننده عدالت اجتماعی در جامعه باشد. برای سنجش نابرابری توزیع درآمد، معیارهای گوناگونی مورد استفاده قرار می‌گیرد که یکی از آنها ضریب جینی است. این شاخص آماری بین صفر و یک محاسبه می‌شود. رقم صفر اشاره به برابری کامل توزیع درآمدها دارد و نشان می‌دهد که افراد یا خانوارها دارای درآمد یا مخارج کاملا یکسانی هستند. در مقابل ضریب جینی یک حاکی از نابرابری کامل در توزیع درآمدها و مخارج است. بر اساس بررسی‌ها، با وجود اینکه توزیع درآمد بین سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۷ همواره در حال تضعیف شدن بوده، در سال ۱۳۹۸ اندکی بهبود یافته اما مجددا در سال ۱۳۹۹ تضعیف شده و به ۴۰۰۶/۰ رسیده است. همواره طی دهه گذشته، عدم تعادل در توزیع درآمد در مناطق شهری نسبت به مناطق روستایی بیشتر بوده است. در سال ۱۳۹۹ ضریب جینی در مناطق شهری ۳۸۳۵/۰ و در مناطق روستایی ۳۵۹۰/۰ بوده که برای هر دو منطقه در مقایسه با سال ۱۳۹۸ بیشتر شده که نشان از نابرابر شدن توزیع درآمد در هر دو منطقه شهری و روستایی دارد.
ضریب جینی در سال ۱۳۹۹، ۰۰۱۴/۰ واحد افزایش یافته است. ارقام متناظر در مناطق شهری و روستایی نیز نشان می‌دهد در این سال، شکاف درآمدی خانوارها در مناطق روستایی بیش از مناطق شهری افزایش یافته است. نتایج برخی مطالعات، حاکی از اثرات متفاوت عدم تعادل در توزیع درآمد بر رشد اقتصادی کشورهاست. به عنوان نمونه؛ مطالعه‌ای که توسط سازمان توسعه و همکاری‌های اقتصادی انجام شده، نشان می‌دهد، نابرابری در بخش‌های مختلف توزیع درآمد می‌تواند بر تولید ناخالص داخلی تاثیرات متفاوتی داشته باشد. در کشورهای در حال توسعه، نابرابری‌ها در دهک‌های بالای درآمدی گاهی می‌تواند با اثرات مثبت بر تولید ناخالص داخلی همراه باشد، و در دهک‌های پایین درآمدی، می‌تواند اثرات منفی بر تولید ناخالص داخلی را افزایش دهد.
نسبت هزینه ثروتمندترین به فقیرترین: یکی دیگر از شاخص‌های تعیین‌کننده نابرابری، نسبت هزینه ۱۰ درصد ثروتمندترین (دهک دهم) به درآمد ۱۰ درصد فقیرترین (دهک اول) است. این شاخص طی دهه گذشته همواره با فراز‌و‌نشیب‌هایی همراه بوه است و در سال ۱۳۹۹ حدود ۹۶/۱۳ بوده، در واقع، هزینه‌ای که ده درصد ثروتمند جامعه در سال ۱۳۹۹ صرف کرده‌اند، حدود ۱۴ برابر هزینه‌ای بوده است که ده درصد فقیر جامعه به دست آورده‌اند. شایان ذکر است، بالاترین رقم به ثبت‌رسیده در این شاخص در سال ۱۳۹۷ معادل ۴/۱۴ بوده است. در واقع، این شاخص نیز نشان می‌دهد عدم توازن در توزیع درآمد در سال ۱۳۹۹ نسبت به سال ۱۳۹۸ تشدید شده است.
هزینه ناخالص سرانه دهک‌ها در مناطق شهری و روستایی: در سال ۱۳۹۹، سهم دهک‌های پایین درآمدی از هزینه ناخالص سرانه در مقایسه با سال ۱۳۹۸، هم در مناطق شهری و هم در مناطق روستایی کاهش یافته؛ در حالی که سهم هزینه ناخالص سرانه دهک‌های بالای درآمدی افزایش یافته است. بنابراین به نظر می‌رسد دهک‌های پایین درآمدی بیش از سایر دهک‌ها، تحت شرایط اقتصادی سال ۱۳۹۹، هزینه‌های خود را کاهش داده‌اند.
تحولات هزینه‌ای
خوراکی و غیرخوراکی: مطابق بررسی‌ها، از سال ۱۳۹۶ هزینه‌های خوراکی و غیرخوراکی هر دو خانوارهای شهری و روستایی با سرعت بیشتری افزایش یافته است. در سال ۱۳۹۹ از کل هزینه‌های سالانه خانوارهای شهری ۱۶ میلیون تومان آن که حدود ۲۶ درصد از کل هزینه‌های آنها را تشکیل می‌دهد مربوط به هزینه‌های خوراکی بوده که سهم آن در مقایسه با سال قبل ۱/۱ واحد درصد افزایش یافته است. سهم هزینه‌های خوراکی خانوارهای روستایی نیز در سال ۱۳۹۹ با افزایش ۷/۰ واحد درصدی نسبت به سال ۱۳۹۸ به ۱/۴۰ درصد رسیده است. شایان ذکر است کل هزینه‌های خوراکی خانوارهای روستایی نیز در سال ۱۳۹۹ حدود ۶/۱۳ درصد بوده است. هزینه‌های غیرخوراکی خانوارهای شهری و روستایی نیز در سال ۱۳۹۹ به ترتیب ۴۶ میلیون تومان و ۴/۲۰ میلیون تومان بوده که در مقایسه با سال ۱۳۹۸ افزایش ۲۹ درصدی را تجربه کرده‌اند.
اگرچه ارقام اسمی، گویای روند صعودی هزینه‌های خوراکی و غیرخوراکی است، اما با احتساب نرخ تورم، هزینه‌های خوراکی و غیرخوراکی در مناطق شهری به ترتیب، رشد حقیقی منفی ۶/۱ درصدی و ۱/۶ را در سال ۱۳۹۹ نسبت به سال ۱۳۹۸ تجربه کرده است. در مناطق روستایی نیز هر دو هزینه‌ها، حدود هفت درصد کاهش یافته است.
اقلام هزینه‌ای منتخب: همان‌طور که ملاحظه می‌شود در میان اقلام هزینه‌ای منتخب، نسبت هزینه خالص مسکن به کل هزینه‌های خانوارهای شهری از سال ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۹ روند افزایشی را طی کرده و از ۳۳ درصد در سال ۱۳۹۶ به ۸/۴۲ درصد در سال ۱۳۹۹ رسیده است. در مقابل از نسبت هزینه خالص تفریحات، سرگرمی‌ها و خدمات فرهنگی و تحصیل و آموزش به کل هزینه‌های خانوارهای شهری طی مدت مذکور کاسته شده است. شایان ذکر است نسبت هزینه خالص بهداشت و درمان به کل هزینه‌های خانوارهای شهری اگرچه از سال ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۸ افزایش یافته، اما در سال ۱۳۹۹ با کاهش ۲/۰ واحد درصدی در مقایسه با سال ۱۳۹۸ به ۳/۱۱ درصد رسیده است. در واقع طی بازه ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۹ در میان هزینه‌های منتخب، خانوارهای شهری سهم بیشتری از هزینه‌های خود را صرف هزینه‌های مسکن و بهداشت و درمان کرده‌اند.
طی بازه ۴ ساله ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۹، در میان اقلام هزینه‌ای منتخب، خانوارهای روستایی سهم بیشتری از هزینه‌های خودشان را همواره صرف هزینه مسکن کرده‌اند که سهم این قلم طی بازه مورد بررسی روند افزایشی را طی کرده و در سال ۱۳۹۹ به ۱/۲۳ درصد رسیده است. نسبت هزینه خالص تفریحات، سرگرمی‌ها و خدمات فرهنگی به کل هزینه‌های خانوارهای روستایی نیز طی سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۹ کاهش یافته و در سال ۱۳۹۹ با کاهش ۲/۰ واحد درصدی نسبت به سال ۱۳۹۸ به ۶۱ درصد رسیده است. نسبت هزینه خالص تحصیل و آموزش و بهداشت و درمان به کل هزینه‌های خانوارهای روستایی طی چهار سال منتهی به سال ۱۳۹۹ با نوساناتی همراه بوده و در سال ۱۳۹۹ به ترتیب به ۱/۱ درصد و ۵/۱۱ درصد رسیده است.
تحولات هزینه و درآمد در تهران
متوسط هزینه و درآمدهای خانوارهای شهری و روستایی استان تهران نیز همانند کل کشور طی دهه گذشته با روند رو به رشدی همراه بوده و سرعت افزایش آن نیز در سال ۱۳۹۹ در مقایسه با سایر سال‌ها بیشتر بوده است. همان‌طور که مشخص است طی بازه مورد بررسی متوسط هر دو هزینه‌ها و درآمدهای خانوارهای شهری و روستایی طی دهه ۱۳۹۰ در مقایسه با متوسط کل کشور بالاتر بوده و این تفاوت در سال ۱۳۹۹ به بالاترین میزان خود رسیده است. در سال ۱۳۹۹ خانوارهای شهری تهران سالانه به طور متوسط ۹۶ میلیون تومان و خانوارهای روستایی ۵۲ میلیون تومان برای خرید و بهره‌مندی از کالاها و خدمات مصرفی هزینه کرده‌اند که این ارقام به ترتیب از متوسط کل کشور حدود ۳۴ میلیون تومان و ۱۸ میلیون تومان بیشتر است. این مبلغ برای خانوارهای شهری و روستایی به ترتیب با رشد حدود ۳۲ درصدی و ۴۷ درصدی در مقایسه با سال ۱۳۹۸ همراه بوده است. همچنین در سال ۱۳۹۹ درآمد سالانه متوسط خانوارهای شهری و روستایی استان تهران به ترتیب حدود ۱۱۰ میلیون تومان و ۶۵ میلیون تومان بوده که این مقدار نسبت به سال قبل در خانوارهای شهری ۳۵ درصد و در خانوارهای روستایی حدود ۵۳ درصد رشد داشته است. مبالغ ذکرشده نسبت به متوسط کل کشور برای خانوارهای شهری حدود ۳۵ میلیون تومان و برای خانوارهای روستایی حدود ۲۳ میلیون تومان بیشتر است. شایان ذکر است که اگرچه در سال ۱۳۹۹ در مقایسه با سال ۱۳۹۸، رشد اسمی هزینه‌ها و درآمدهای خانوارهای شهری استان تهران مثبت شده، اما رشد حقیقی آنها طی بازه مورد بررسی به ترتیب منفی ۱/۵ درصد و منفی ۷/۱ درصد بوده است. رشد حقیقی هزینه‌ها و درآمدهای خانوارهای روستایی این استان نیز در سال ۱۳۹۹ نسبت به سال ۱۳۹۸ با وجود تورم همچنان مثبت و به ترتیب ۳/۱۱ درصد و ۶/۱۷ درصد بوده است. رشد حقیقی خالص درآمد خانوارهای شهری و روستایی استان تهران در سال ۱۳۹۹ نیز به ترتیب ۴/۲۷ درصد و ۵/۴۹ درصد بوده است. شایان ذکر است خالص درآمد هر دو خانوارهای شهری و روستایی استان تهران در مقایسه با متوسط خالص درآمد کل کشور بیشتر بوده است (به ترتیب ۶/۱ میلیون تومان و ۹/۴ میلیون تومان).
طی دهه ۱۳۹۰ همواره ضریب جینی مناطق شهری و روستایی تهران از متوسط کشوری آن وضعیت بهتری داشته و به طور کلی توزیع درآمد در استان تهران در مقایسه با کل کشور به صورت نسبتا عادلانه‌تری صورت گرفته است. طی دهه اخیر، ضریب جینی مناطق شهری استان تهران در سال ۱۳۹۸ به بالاترین میزان خود رسیده اما پس از آن در سال ۱۳۹۹ مجددا کاهش یافته و به ۳۸۱۴/۰ رسیده است. برای مناطق روستایی نیز طی بازه مورد بررسی بالاترین رقم ضریب جینی استان تهران در سال ۱۳۹۶ با رقم ۳۴۷۵/۰ بوده که پس از آن روند کاهشی را در پیش گرفته و در سال ۱۳۹۹ به ۳۱۶۶/۰ رسیده است. در واقع وضعیت توزیع درآمد برای هر دو مناطق شهری و روستایی استان تهران در سال ۱۳۹۹ در مقایسه با سال ۱۳۹۸ بهبود یافته است.