تعادل نسبی یا تثبیت گرانی؟

گروه حمل‌و‌نقل- نزدیک به یک‌سال از زمانی که دیوان عدالت اداری با صدور رایی مهم، وزارت راه‌و‌شهرسازی را از تعیین قیمت بلیت هواپیما منع کرد، می‌گذرد. اتفاقی که حالا تبعات آن به روشنی در بازار سفرهای هوایی کشور دیده می‌شود؛ بازاری که با وجود وعده‌ها و سیاست‌های نظارتی، هنوز با مشکلاتی چون گرانی بی‌ضابطه و ناتوانی بسیاری از شهروندان در تهیه بلیت دست‌ و پنجه نرم می‌کند.
خرداد‌ماه سال گذشته، دیوان عدالت اداری با ارسال نامه‌ای رسمی به وزیر راه‌و‌شهرسازی، خواستار اجرای رای هیئت عمومی این دیوان درخصوص عدم دخالت دولت در تعیین قیمت بلیت هواپیما شد. براساس این رای، وزارت راه‌و‌شهرسازی دیگر حق دخالت در نرخ‌گذاری بلیت‌ها را نداشت. این تصمیم، عملا دست شرکت‌های هواپیمایی را باز گذاشت تا به صورت مستقل و براساس محاسبات خود، نرخ‌ مسیرهای مختلف پروازی را تعیین کنند؛ تنها قید باقی‌مانده، رعایت سقف قیمت مصوبی بود که البته در عمل، کمتر شاهد پایبندی کامل به آن هستیم.
به‌تازگی وزیر راه‌و‌شهرسازی صراحتا اعلام کرده است که تعیین نرخ بلیت هواپیما به دولت ارتباطی ندارد و این موضوع اکنون در حیطه اختیارات شرکت‌های هواپیمایی است. با این حال، او تاکید کرده که نظارت بر عملکرد این شرکت‌ها همچنان برعهده سازمان هواپیمایی کشوری است؛ سازمانی که در همین مدت اخیر، تعدادی از آژانس‌های هواپیمایی متخلف را تعطیل کرده و مدعی است با هرگونه تخلفی در این حوزه برخورد خواهد شد.
اگرچه بررسی‌های میدانی نشان از رسیدن بازار به نوعی تعادل نسبی دارد اما این تعادل برای بسیاری از مردم به‌معنای آرامش نیست. قیمت بلیت‌ها همچنان در سطح بالایی قرار دارند و برای خانواده‌های طبقه متوسط یا کم‌درآمد، سفر هوایی بیشتر به یک آرزو شباهت دارد تا انتخابی در دسترس. بسیاری از مسیرهای داخلی- به ویژه در ایام تعطیل یا پیک سفر- با قیمت‌هایی ارائه می‌شوند که فراتر از توان مالی بخش بزرگی از جامعه است.
سفر هوایی در ایران؛ کالایی لوکس یا نیاز روزمره؟
مدافعان این روند معتقدند که سپردن قیمت‌گذاری به شرکت‌های هواپیمایی، به نفع رقابت و کیفیت خدمات است اما منتقدان، این وضعیت را به نوعی رهاسازی بدون پشتوانه می‌دانند. در واقع، در غیاب یک نهاد ناظر قدرتمند که بتواند تعادل واقعی میان عرضه و تقاضا برقرار کند، بازار به سمت انحصار و گرانی سوق پیدا کرده است. به‌ویژه در شرایطی که بسیاری از شرکت‌های هواپیمایی به دلایل فنی، اقتصادی یا مدیریتی، پروازهای خود را کاهش داده‌اند و عملا عرضه از تقاضا عقب مانده است.
گرانی بلیت هواپیما، حالا این پرسش را به ذهن متبادر می‌کند که آیا سفر هوایی در ایران باید یک کالای لوکس تلقی شود یا یکی از نیازهای روزمره برای اتصال شهرها و تسهیل زندگی مردم است؟ در کشوری با وسعت جغرافیایی ایران، سفر هوایی باید یکی از ابزارهای در دسترس برای توسعه متوازن باشد، نه امتیازی ویژه برای اقلیت خاص.
اختلاف‌نظر فعالان بخش ‌خصوصی و وزیر پیشین راه‌و‌شهرسازی
مهرداد بذرپاش، وزیر وقت راه‌و‌شهرسازی در آن زمان مخالفت خود را با آزادسازی نرخ بلیت هواپیما اعلام کرد و گفت که وزارت راه‌و‌شهرسازی در تلاش است از طریق قوه قضاییه و سران قوا حکم صادر شده را متوقف کرده و مانع از افزایش بی‌رویه قیمت پروازهای داخلی شود.
البته نظر فعالان بخش ‌خصوصی غیر از این بود و آنها معتقدند بود که آزادسازی فضا را رقابتی می‌کند و باعث می‌شود نرخ‌های جدید از نرخی که در بازار سیاه است، کمتر شود زیرا وقتی بازار به تعادل برسد عرضه بلیت بیشتر شده و قیمت‌ها نیز کاهشی می‌‌شود.
دبیر انجمن شرکت‌های هواپیمایی نیز عنوان کرد که شرکت‌های هواپیمایی نرخ‌ براساس عوامل موثر در قیمت تمام شده که شامل هزینه‌های تعمیرات، چک‌های دوره‌ای، هزینه‌های پرواز، سوخت، بیمه، خدمات زمینی و‌… تعیین می‌کنند. سقفی‌ نیز مشخص خواهد شد که فراتر از آن در بازار نرود و انجمن نیز بر شرکت‌ها نظارت خواهد کرد.
از آن زمان تاکنون شرکت‌ها خودشان اقدام به نرخ‌گذاری بر بلیت هواپیما می‌کنند و آنطور که بازار نشان می‌دهد نوسان چندانی در قیمت بلیت پروازهای داخلی در چندماه اخیر ایجاد نشده است، اگرچه سفر هوایی همچنان سفر گرانی محسوب می‌شود و همه افراد جامعه نمی‌توانند از آن بهره‌مند شوند.
البته در ایام عید و قبل از آن نظارت بر بازار بلیت هواپیما توسط دستگاه‌های مربوطه از جمله سازمان هواپیمایی کشوری، تعزیرات و وزارت صمت بیشتر شد و وزیر راه‌وشهرسازی برای گران‌فروشان و متخلفان خط و نشان کشید و گفت در صورتی که ایرلاینی در این زمینه پاسخگو نباشد مجوز فعالیت آن باطل می‌شود.
چشم‌انداز پیش‌رو
در شرایط کنونی، به نظر می‌رسد بازار بلیت هواپیما نیازمند سیاستگذاری تازه‌ای است که میان آزادی عمل شرکت‌های هواپیمایی و نیاز شهروندان به سفر هوایی، توازن برقرار کند. هرچند دیوان عدالت اداری، نقش وزارت راه‌و‌شهرسازی در تعیین نرخ را حذف کرده اما انتظار می‌رود نهادهایی مانند سازمان هواپیمایی کشوری با تقویت ابزارهای نظارتی، جلوی سوءاستفاده‌ها را بگیرند و اجازه ندهند بازار به دست عده‌ای خاص بیفتد.
در نهایت، تا زمانی که دولت و نهادهای ذی‌ربط نتوانند سازوکاری شفاف، عادلانه و منصفانه برای قیمت‌گذاری بلیت هواپیما ارائه دهند، این بازار همچنان عرصه نارضایتی مسافران و میدان قدرت‌نمایی ایرلاین‌ها باقی خواهد ماند.