تعلل عراقی‌ها و بی‌توجهی ایرانی‌ها

گروه میراث فرهنگی
«‌هان ‌ای دل عبرت‌بین از دیده نظر کن ‌هان
ایوان مدائن را آینه عبرت دان».
نهصد سال پیش که خاقانی با عبور از بغداد و مدائن این شعر را سرود خیال نمی‌کرد در عصر حاضر چیزی از طاق کسری باقی نمانده باشد تا آینه عبرت دیگران باشد.
تاریخ چند هزارساله ایران پر است از فراز و نشیب. از فتح و غرور و شادی تا شکست و غم و تحقیر. یادگارهای باقی مانده از سال‌های دور، از دریای سیاه تا چین پراکنده‌اند و بسیاری در آستانه ویرانی. ناگفته پیداست بسیاری از آثار تمدن ایرانی در سال‌های گذشته و سده‌های پیشین به دلایل مختلف از جنگ زلزله گرفته تا بی‌توجهی و دشمنی نیست و نابود شده‌اند. آنهایی هم که باقی مانده‌اند اغلب اوضاع خوبی ندارند.
آثار تاریخی‌ای که امروز در مرزهای کشورند به دلایل مختلف با آسیب‌های ریز و درشتی دست و پنجه نرم می‌کنند. سر‌آمد بناهای تاریخی ایران و نماد تاریخ ایرانی یعنی تخت جمشید دچار مشکلات متعدد است. از نبود بودجه و زیرساخت‌های لازم جهت حضور گردشگران گرفته تا مشکلات فرونشست و کاهش آب‌های زیر‌زمینی. آثار تاریخی ایران و متعلق به حکومت‌های نخستین ایرانی در همدان و کرمانشاه، شیراز، خوزستان و سیستان وضع خوبی ندارند. در میان گزارش‌های پراکنده از روند تخریب بناهای تاریخی در داخل کشور، حالا خبر رسیده طاق کسری یا ایوان مدائن در آستانه ویرانی است. بنایی متعلق به عصر ساسانیان و روزهای تلخ اشغال کشور به دست مهاجمان خارجی.
عراق از ایران کمک خواست
در سفر «عبدالامیر الحمدانی» – وزیر فرهنگ و گردشگری عراق – در ۲۲ بهمن امسال و دیداری کوتاه با علی‌اصغر مونسان، معاون رییس‌جمهور و رییس سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، او علاوه بر مطرح کردن پیشنهادهایی برای توسعه همکاری‌های دو کشور در بخش گردشگری و میراث فرهنگی، نگهداری آثار باستانی را مهمترین چالش این کشور دانسته و از ایران درخواست کرده بود تا «در این زمینه با توجه به مفاد آخرین تفاهمنامه دو کشور به عراق کمک کند.»، همچنین تاکید کرده بود: «طاق کسری (ایوان مدائن) از جمله آثار باستانی عراق است که به خاطر اقدامات مرمتی گذشته و از طرفی کهنسالی به نگهداری و ترمیم نیاز دارد.»
گویا عراقی‌ها از وضعیت این بنای تاریخی که سال‌ها به واسطه‌‌ جنگ و قبل و بعد از آن تقریبا به حال خود رها شده بود، خبر داشتند که چنین درخواستی را از مسوولان میراثی کشور داشتند، چون ۲۴ روز بعد، یعنی ۱۶ اسفند، «کاظم الشمری» – نماینده ائتلاف ملی عراق – از مقامات ارشد این کشور خواست هرچه سریع‌تر فکری به حال نجات اثر باستانی «ایوان مدائن» ‌کنند.
او با انتشار تصاویری که نشان می‌داد بخش‌هایی از این اثر باستانی و جهانی از این اثر باستانی اخیرا فروریخته، از رییس‌جمهور، نخست‌وزیر و وزیر فرهنگ و سازمان یونسکو خواست برای نجات و ترمیم آن سریعا اقدام کنند. در مقابلِ قول و قرارهای مونسان به عراقی‌ها برای کمک به حفاظت از این بنای تاریخی به صورت خاص، محمد‌حسن طالبیان معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در گفت‌وگو با ایسنا می‌گوید: هر چند این بنای تاریخی نیازمند مرمت و توجه است، اما متأسفانه توجه چندانی در طول سال‌های گذشته به آن نشده است. او ادامه می‌دهد: با توجه به اینکه چنین محوطه‌هایی، میراث جهانی بشریت محسوب شده و ارزش زیادی دارند، باید همه کشورها برای مرمت آنها کمک کنند. مسلما ایران نیز به عنوان کشور همسایه که در همه مسائل عراق با آنها همکاری دارد، براساس صحبتی که رییس سازمان میراث فرهنگی پیش از این با مسوولان عراقی داشته، آمادگی خود را برای همکاری (مانند مرمت ایوان مدائن) اعلام می‌کند.
همسایه‌های خوبی برای هم نبودیم
اسماعیل یغمایی از اساتید باستان‌شناسی ایران است. او سال‌ها در سازمان میراث فرهنگی چه قبل و چه بعد از انقلاب کار کرده و در نقاط مختلف ایران کاوش‌های باستان‌شناسی داشته است. او در سال‌های گذشته با چاپ کتاب خاطرات خود به نام «گیسوان هزارساله» اسمش را بر سر زبان‌ها انداخته است. او در مورد وضعیت طاق کسری و بحران تخریب این اثر تاریخی به «جهان صنعت» می‌گوید: «ما چند ماه مانده به انقلاب قرار بود به دیاله عراق برویم و در آنجا کاووش داشته باشیم. بعد از انقلاب برنامه‌ها به هم ریخت. در زمان شاه هم صدام با حکومت ایران خوب نبود و نتوانستیم وضعیت ایوان مدائن را پیگیری کنیم. ما هیچ‌وقت همسایه‌های خوبی برای هم نبودیم. از طرف دیگر گویی خودمان نیز با تاریخ‌مان مشکل داریم. انگار که سیاست سازمان میراث فرهنگی نه حفظ آثار که تخریب آن است»!
او با اشاره به این نکته که عراق این اثر تاریخی را ثبت ملی نکرده است ادامه می‌دهد: «دولت عراق این اثر تاریخی را ثبت ملی نکرده است. ما در پروسه‌های اینچنینی فقط باج داده‌ایم. هرچند همه چیز گردن عراقی‌ها نیست. مشکل خود ما هستیم. در شوش چه اتفاقی افتاده است؟ جریان زیرگذر را فراموش کردید؟ تخریب آثار تاریخی یک یا دو مورد نیست. با همه این بی‌خیالی‌ها انتظار داریم عراق برای حفظ آثار تاریخی ما قدمی بردارد؟» یغمایی با اشاره به وضعیت طاق کسری می‌گوید: «وضعیت پیچیده‌ای نیست. فقط و فقط نیاز به بودجه دارد. طاق کسری به جز حفاری مختصری که ایتالیایی‌ها در آنجا انجام داده‌اند، پیگیری خاصی نشده است. برای مرمت آنجا هزار کار می‌شود انجام داد اگر انگیزه‌ای باشد. می‌شود دیوار زد، مرمت کرد و … ایتالیایی‌ها برج پیزا را با آن وضعیت صاف کردند و دیگر طاق کسری مساله‌ای نیست. باز هم تکرار می‌کنم که مشکل اصلی خود ما هستیم و باید نگاه به آثار تاریخی در کشور تغییر کند».
تاریخ احداث بنا
گمان درباره سال ساخت بنا یکی از مشکلات اساسی در مورد آن است‌ زیرا هرگونه گمانه‌زنی و تفسیر در مورد این عمارت رابطه مستقیم با سال ساخت آن دارد. دیدگاه‌ها از تعلق بنا به شاپور یکم (۲۴۱–۲۲۴ میلادی) تا دوره‌ای جدیدتر یعنی دوره خسرو یکم (انوشیروان) (۵۷۸–۵۳۱ میلادی) متفاوت است.
نخستین بار حمزه اصفهانی درکتاب یاقوت به نقل از ترجمه وقایع پهلوی ابن آل موقاف گفته که ایوان مدائن توسط شاپور اول پادشاه ساسانی ساخته شده‌است. این تاریخ، توسط ارنست هرتسفلد ترجیح داده شده‌ است. گرچه خود حمزه اصفهانی، دیدگاه دیگری را مورد قبول دارد و می‌گوید به نقل از یک راهب زرتشتی (Omaydb.Asuhast) ایوان به دستور خسرو پرویز دوم (۶۲۸–۵۹۰ میلادی) ساخته شده ‌است. در منابع دیگر انوشیروان به عنوان بنیانگذار بنا نامیده شده‌ است. این دیدگاه در سال‌های اخیر و به خاطر قابل فهم و ساده بودن آن مورد توجه قرار گرفته ‌است. در یاقوت اما آمده که ساخت بنا، کار چندین پادشاه بوده ‌است.
این بنا نه برای نمایش مهندسی، بلکه به منظور نمایش عظمت ساخته شده، تا نشانگر قدرت و ثروت باشد. سفیران ملت‌های دیگر را حیران سازد و به دولت‌های دست‌نشانده سرکش اخطار کند که این سلسله، قدرت درهم‌شکستن هر مبارزه‌ای را دارد.
ارزیابی این اثر تاریخی از روی نمای آن، یعنی از روی وضع کنونی آن، تا حدی نابجاست. چون این ویرانه جز یکی از چهار جبهه‌ای نبوده که حیاط بزرگ مرکزی را احاطه می‌کرد، جز واحدی در یک فضای محصور نبوده‌ است. ایوان، آن چنان‌که اینک می‌بینیم تنها یک شکاف حیرت‌انگیز نبود. در اصل آن را یک پرده سنگین زر‌بافت می‌پوشاند که ارتفاع زیاد و فضای نقش‌های متنوع آن گویای ثروت فراوان بود.
ایوان بزرگ و عظیم از ۲۵ متر عرض و ۵۰ متر طول با یک عمق درونی است و ارتفاع طاق به ۳۷ متر می‌رسد. با بررسی بیشتر و نزدیک‌تر بنا‌ درمی‌یابیم که هیچ مقصود خاصی در بنای آن به عمل نیامده است که بخواهند طاق نماهای جبهه را با سوراخ بسیار بزرگ دهنه طاق و با دیوارهای جبهه منطبق سازند و متوجه می‌شویم که آن دیوار فقط یک نماست و طاق نماهای کوری است که هیچ ساختمانی در عقب ندارد. جزئیات آنها هم مانند مجموع آن معیوب است. این طاق نماهای کور جنب آن دهانه بزرگ یک دفعه محو می‌شود و آن واحدها به خودی خود نیز کامل نیست، بلکه به طور ناقص آنها را به عمل آورده‌اند.
در انتهای خارجی آنها دیوار در محلی که طاق نماهای طبقه پایین‌تر به طور ناقص مانده ‌است. در سه طبقه ساخته شده و مابین آنها یک محور عمودی مشترک وجود ندارد که البته فقط در معماری‌های تزئینی امری لازم است. به نظر، بنا، یک جبهه به سبک یونانی است و معمار آن می‌خواسته ‌است بنای یک تئاتر رومی یا یک سپتی زونیوم را تقلید کند.
تاریخ تخریب
معروفِ مورخان است که ابوایوب الموریانی در سال ۱۴۶قمری (۷۶۳م) به خلیفه منصور عباسی پیشنهاد کرد طاق کسری (یا ایوان خسرو) را ویران کند و مصالح آن را برای بنای بغداد به‌کار برند. منصور با خالد برمکی (وزیر ایرانی‌اش) مشورت کرد. خالد به جد خلیفه را از تخریب این ایوان معظم برحذر داشت و گفت چنین کاری مخارج گزافی خواهد داشت. خلیفه از مخالفت او برآشفت و گفت: «مخالفت تو برای جانبداری از ایرانیان است.» خلیفه به تخریب طاق کسری فرمان داد. مخارج این کار بر خلیفه‌گران آمد و به فکر افتاد از ادامه تخریب منصرف شود. دوباره به خالد رجوع کرد و نظرش را پرسید. خالد گفت: بهتر است خلیفه کار ناتمام تخریب طاق کسری را به پایان برد وگرنه آیندگان خواهند گفت اعراب از خراب‌کردن بنایی که ایرانیان برپا کرده بودند، عاجز ماندند. خلیفه از ادامه تخریب منصرف شد. این روایت در کتب تاریخی فراوانی آمده‌ است. مسعودی در مروج‌الذهب نوشته ‌است: «هارون‌الرشید مصمم شد ایوان [کسری] را خراب کنند و نظر یحیی [برمکی] را که محبوس بود خواست. یحیی نیز با اینکه مورد بی‌مهری ‌هارون بود به‌ هارون همان جوابی را داد که خالد به منصور داده بود.» در تجارب‌السلف آمده‌است: «این ابوایوب الموریانی که سبب تحریک منصور برای تخریب ایوان خسرو شد، مردی بود خسیس و جهد داشت مال فراوانی جمع کند تا خود را به منصور نزدیک سازد. موریانی سیصدهزار درم از منصور برای عمران مزرعه‌ای در اهواز دریافت کرد ولی عمارتی نکرد. دشمنان از این ماجرا منصور را واقف ساختند و خلیفه شخصا به تحقیق پرداخت و چون معلوم شد که موریانی خیانت کرده خلیفه امر داد تا او و تمامی اقارب او را کشتند و اموال او را برداشتند».
بنایی ریشه‌دوانده در تاریخ
طاق‌کسری هم می‌تواند نماد شکوه پادشاهان ساسانی باشد و هم نماد شکست ایرانیان از دشمن خارجی. بنایی که از زمان ساخته شدن تا امروز هم در تاریخ ما تاثیر‌گذار بوده و هم در وجوه دیگر زندگی ایرانیان. یکی از مهم‌ترین آنها ادبیات است.
همان‌طور که در اول نوشته اشاره شد، نام ایوان مدائن در شعر معروف خاقانی امروز تبدیل به ضرب‌المثل ایرانی‌ها شده است. علاوه بر خاقانی، خیام و ملک‌الشعرای بهار و انوری نیز در اشعار خود از این اثر تاریخی نام برده‌اند. ملک‌الشعرای بهار با اشاره به این اثر تاریخی سروده است:
عرصه ایوان کسری آشیان بوم شد
دیرگاهی کشور از امن و امان محروم شد
تا پس از چندی برون شد یزدگرد شهریار هم مر او را بخت بد، با تازیان انداخت کار
انوری نیز در شعر خود از طاق کسری نام برده و سروده:
از آسمانه ایوان کسری اندر قدر
ترا رفیع‌ترست آستانه درگاه
زمان نیابد جز در عدم ترا بدگوی
زمین ندارد جز در شکم ترا بدخواه
خیام نیز با اشاره به عظمت طاق کسری گفته است:
آن قصر که با چرخ همیزد پهلو
بر درگه آن شهان نهادندی رو
دیدیم که بر کنگره‌اش فاخته‌ای
بنشسته همی گفت که کوکوکوکو
پیگیری وضعیت این اثر تاریخی علاوه بر کمک به حفظ هویت تاریخی دو کشور می‌تواند رابطه دو ملت را نیز بهبود بخشد. مسائل فرهنگی و تاریخی فرصتی است برای همکاری‌های دوستانه بدون توجه به مشکلات سیاسی روز.