تغییرات جمعیتی در ایران؛ از افزایش سن ازدواج تا مساله مهاجران

مهر- در طرح مباحث مربوط به جمعیت وقتی می‌خواهیم اثرگذاری قوانین حوزه خانواده و جمعیت را بررسی کنیم، باید از تحولات جامعه آگاهی داشته باشیم. در سال‌های اخیر توصیف‌هایی که در این زمینه شده عمدتا متمرکز بر تحولات جمعیتی بوده که بر ساختار سنی و تحت عنوان گذار اول جمعیت شناختی متمرکز بوده است.
در همین راستا علی اکبر محزون، کارشناس آمار و پژوهشگر حوزه جمعیت به تشریح گذارها و تحولات جمعیتی و عوامل به وجود آمدن آنها پرداخت و گفت: گذار اول جمعیت‌شناختی روی همان موضوعات تغییرات ساختار سنی رشد و حجم جمعیت تمرکز می‌کند که یک کشور باید برای برنامه‌ریزی در جامعه متوجه آن باشد یعنی روندی که نشان می‌دهد رشد جمعیت به سمت افزایش یا کاهش رفته است. ساختار سنی جمعیت مساله مهمی است که نشان می‌دهد جمعیت یک جامعه، جوان، میانسال یا سالمند است و هر کدام از اینها اقتضائات خاص خود را دارند.
وی افزود: در قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، بحث خانواده در اولویت قرار گرفت و حتی در نامگذاری روی خانواده تاکید شد اما در ادامه روی جوانی جمعیت تمرکز شد و ساختار سنی جمعیت مورد توجه قرار گرفت، اینکه ما چه کنیم که جامعه ما همواره جوان بماند. جوان نیروی محرکه جامعه است و در بیانیه گام دوم انقلاب هم رهبر معظم انقلاب بر این موضوع تاکید داشتند و در بسیاری از اسناد بین‌المللی و فرابخشی داخلی ما آمده است. محزون درخصوص آمارهای افزایش سن ازدواج در ایران گفت: ما در حوزه افزایش سن ازدواج دهه‌های مختلف را با هم مقایسه کردیم و دیدیم که در آخرین سرشماری ما میانگین سن ازدواج تقریبا به حدود بین ۲۷ تا ۲۸سال برای آقایان و حدودا ۲۳ تا ۲۴سال برای خانم‌ها افزایش پیدا کرد. این یک روند افزایشی بوده که در سال‌های مختلف طی شده و به اینجا رسید.
این کارشناس آمار و پژوهشگر حوزه جمعیت در ادامه اظهار کرد: اما این روند در کل کشور هم یکسان اتفاق نیفتاده است. مثلا در سرشماری سال۱۳۵۵، میانگین سن ازدواج آقایان 1‌/‏24سال و برای خانم‌ها 7‌/‏19‌سال بود. در آخرین سرشماری مرکز آمار ایران میانگین سن ازدواج 4‌/‏27سال برای آقایان و ۲۳سال برای خانم‌ها بود. همین عدد که میانگین کل کشور بود، در کلانشهرها به مراتب متفاوت‌تر بود. در تهران میانگین سن ازدواج برای آقایان 6‌/‏29 و خانم‌ها 7‌/‏25 یعنی دو سال وخرد‌‌ه‌ای بالاتر از میانگین کشوری بود. در کلانشهر کرج آقایان ۲۹سال و خانم‌ها ۲۵سال و در شیراز 6‌/‏29 و 6‌/‏25 بود. در کلانشهرهای کشور ما فقط مشهد و قم هستند که از میانگین کشوری پایین‌ترند. مشهد در آخرین سرشماری 5‌/‏26سال و برای خانم‌ها 3‌/‏22 بوده، قم هم 4‌/‏26 برای آقایان و برای خانم‌ها ۲۲سال که هر دو از میانگین کشور پایین‌تر بود.
وی افزود: در مناطق ۲۲‌گانه شهر تهران میانگین سن ازدواج عمدتا در مناطق ۱، ۲، ۳ و ۶ میانگین ازدواج هم برای آقایان و هم برای خانم‌ها بیشترین میزان است یعنی هر چقدر مقدمات ازدواج به لحاظ اقتصادی و معیشتی فراهم باشد باز هم علل دیگری در این امر دخیل است. فردگرایی و حس استقلال فردی می‌تواند از عوامل آن باشد که میل و رغبت به ازدواج کمتر است.
وی درخصوص علت این تفاوت‌ها بیان کرد: تغییرات سبک زندگی مثل شهرنشینی، تحصیلات و عوامل مختلفی مانند فراهم‌نشدن پیش‌نیازهای یک ازدواج، عدم شناخت و اعتماد کافی و… از عوامل این اتفاق هستند. امروز خیلی از موضوعات سنتی عوض شده و به شکل مدرن‌تر در آمده است. این شکل مدرن‌تر سبک‌های زندگی را تحت تاثیر قرار داده به گونه‌ای که حتی بر شناخت شهروندان نسبت به هم تاثیر گذاشته است اما هرچه جامعه از شکل سنتی خود فاصله نگرفته باشد، سبک زندگی و حتی شناخت‌ها و مقدمات یک ازدواج فراهم‌تر است.
محزون در ادامه نشانه‌های دیگر را تشریح کرد و گفت: نشانه بعدی کاهش فرزندآوری است. افزایش سقط جنین در گذشته مورد پذیرش عده‌ای نبود اما با وجود اینکه آمار و ارقام رسمی ما گویای همه واقعیت نیست، مطالعاتی که مبتنی‌بر مدل‌های اندازه‌‌گیری شاخص‌هاست نشان می‌دهد که سالانه حدود ۳۸۰ تا ۳۹۰هزار سقط در کشورمان اتفاق می‌افتد. وی همچنین گفت: از دیگر نشانه‌ها بالا رفتن نرخ طلاق است. نرخ طلاق یعنی میزان طلاق در یک‌سال به نسبت جامعه در معرض طلاق که افزایش پیدا کرده است. موضوع بعدی کاهش باروری است. در دهه‌۶۰ نرخ تولد در خانواده‌های ما بین شش تا هفت ‌فرزند بود و نرخ باروری 5‌/‏6 در نظر گرفته می‌شد. امروز می‌بینیم که نرخ باروری ایرانی‌ها 65‌/‏1 بوده و زیر سطح جایگزینی است. محزون ادامه داد: نشانه بعدی کوچک شدن بعد خانوار است. در دهه گذشته بالای پنج نفر به طور متوسط در هر خانواده داشتیم. الان حدود 3‌/‏2نفر در هر خانواده زندگی می‌کنند.
زندگی‌های نامتعارف ذیل عنوان خانواده
محزون افزود: همباشی یا هم‌خانگی و زندگی بدون ازدواج زیر یک سقف در کشورهای غربی شایع است. در مطالعه‌ای در آمریکا آمده بود که آمار این مساله به حدود ۴۸‌درصد هم رسیده است. ازدواج‌هایی که با همباشی شروع می‌شد و حتی تا پنج سال هم ادامه پیدا می‌کرد و دو نفر بعد تصمیم می‌گرفتند که با هم ازدواج رسمی انجام بدهند یا نه.
وی ادامه داد: نکته چالش برانگیز بعدی هم بحث افزایش فرزندان خارج از ازدواج در غرب است و گفتیم از آنجایی که خاستگاه نظریه غرب بوده قابل تعمیم نیست اما نباید نادیده گرفته شود. این اتفاق در ادامه رفتارهای شریکی و خارج از چارچوب اتفاق می‌افتد که ممکن است شواهدی برای آن در جامعه ما وجود داشته باشد.
مهاجرت به داخل و خارج کشور از عوامل اصلی گذار سوم جمعیت
محزون درخصوص گذار سوم جمعیت‌شناختی بیان کرد: گذار سوم جمعیت‌شناختی که آن هم نشانه‌هایی در کشور ما دارد، بحث مهاجرت به داخل یا به خارج است. اینها نشان می‌دهد که در مباحث جمعیت در کشور تغییر پارادایم اتفاق افتاده است پس نوع نگاه، نگرش‌ها و نوع تصمیمات هم متناسب با آن باید تغییر پیدا کند.
وی افزود: بر این اساس مثلا در کشورهای اروپایی بحث مهاجرت و اثرات آن بر جمعیت، سیاست‌های جذب مهاجران را مشخص می‌کند. این موضوع در کشور ما هم هست و حتی برعکس آن را داریم. کسانی که از کشور خارج می‌شوند نخبگان، سایر ساکنان، موضوع اتباع و… مطرح است که نیازمند سیاستگذاری در عرصه جمعیت است.
محزون درخصوص مهاجرت به داخل ایران و موضوع اتباع گفت: کشورهای دیگر در این زمینه گزینش‌های متعددی دارند اما ما هیچ گزینشی نداریم و صرفا بحث مجوز دادن است. در حالی که باید رصد درستی در این زمینه صورت گیرد. به‌عنوان مثال نرخ باروری فقط در جمعیت ایرانی 65‌/‏1 بوده که با جمعیت اتباع حدود 74‌/‏1 برآورد شده است بنابراین جمعیت اتباع تاثیر خودش را در نرخ باروری ما گذاشته است.