تغییر ترکیب سرمایه‌گذاری در اقتصاد ایران

سرمایه‌گذاری در ماشین‌آلات جدید و به‌روز در کنار بهبود دانش و مهارت نیروی انسانی یکی از ارکان مهم رشد اقتصادی است. جریان پیوسته تغییرات فنی در دنیای امروز و ابداع روش‌های نوین تولید سبب می‌شود که در بسیاری از موارد عمر اقتصادی تجهیزات سرمایه‌ای زودتر از عمر فنی آن به اتمام برسد چراکه با ورود دستگاه‌ها و ماشین‌آلات جدید و مدرن میزان تولید و کیفیت آن به‌گونه‌ای تغییر می‌کند که تولید با ماشین‌آلات قدیمی صرفه اقتصادی خود را از دست داده یا حتی کیفیت آن نیز با محصولات تولیدی جدید قابل رقابت نخواهد بود.به عنوان مثال، با ورود سیستم اتوماسیون صنعتی مبتنی بر روبات‌ها، کارخانه‌های قبلی که با روش‌های مبتنی بر نیروی انسانی فعالیت می‌کردند به تدریج اقدام به تغییر ترکیب نهاده‌های تولید خود کرده و به سمت جایگزینی ماشین‌آلات قدیمی‌تر با ماشین‌آلات جدیدتر رفتند. همچنین با تغییرات قیمت سوخت‌های فسیلی و روند ابداعات در زمینه صرفه‌جویی در انرژی، ماشین‌‌آلات سرمایه‌ای جدید نیز روزبه‌روز صرفه‌جوتر و کم‌مصرف‌تر شده و در عین حال میزان تولید آنها نیز افزایش یافته است بنابراین حفظ رقابت‌پذیری به‌ویژه در صنعت نیازمند سرمایه‌گذاری مستمر در ماشین‌آلات می‌باشد و بنابراین این یکی از ارکان مهم رشد صنعتی است.بررسی آمارهای رسمی بانک مرکزی نشانگر این واقعیت است که در سال‌های اخیر رشد سرمایه‌گذاری به‌طور مستمر کاهش یافته است. بدترین عملکرد در این زمینه به سال ۱۳۹۱ مربوط می‌شود که در آن سال شاهد رشد منفی سرمایه‌گذاری کل و آن نیز به میزان ۸/۲۳ درصد بودیم که رقم بسیار تامل‌برانگیزی است. اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که ترکیب سرمایه‌گذاری در سال‌های اخیر بیشتر به زیان سرمایه‌گذاری در ماشین‌آلات بوده و برعکس سرمایه‌گذاری در ساختمان کمتر آسیب دیده است. به عنوان مثال، در سال ۱۳۹۱ سرمایه‌گذاری در ماشین‌آلات بیش از ۶/۳۵ درصد کاهش یافته است اما سرمایه‌گذاری در ساختمان ۸/۱۳ درصد کاهش یافته است. این به آن معناست که سهم سرمایه‌ از نوع ماشین‌آلات در کل موجودی سرمایه در اقتصاد ایران به زیان سرمایه‌گذاری در ماشین‌آلات تغییر کرده است. متاسفانه بررسی روند چندساله گذشته موید این مطلب است که این مساله گذرا نبوده، بلکه روند آن از گذشته آغاز شده است.بین سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۹۱ متوسط رشد سالانه سرمایه‌گذاری در ماشین‌آلات ۵/۸ درصد بوده و همین رقم برای سرمایه‌گذاری در ساختمان ۵/۴ درصد است. متوسط رشد اقتصادی در این دوره نیز بنا بر آمارهای رسمی ۳/۴ درصد در سال بوده است بنابراین در مجموع رشد سرمایه‌گذاری در ماشین‌آلات در یک دوره بلندمدت ۹/۱ برابر سرمایه‌گذاری در ساختمان بوده است. با این حال اگر این دوره را به تفکیک بررسی کنیم شاهد این خواهیم بود که این روند از اوایل دهه ۱۳۸۰ معکوس شده است.بین سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۸۴ متوسط رشد سالانه سرمایه‌گذاری در ماشین‌آلات ۷/۱۴ درصد و همین رقم برای سرمایه‌گذاری در ساختمان ۳/۴ درصد بوده است. متوسط رشد اقتصادی در این دوره نیز بنا بر آمارهای رسمی همچنان ۳/۴ درصد در سال بوده است. همچنین بین سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۴ سرمایه‌گذاری در ماشین‌آلات به طور متوسط سالانه ۳/۱۲ درصد و سرمایه‌گذاری در ساختمان ۶/۸ درصد رشد کرده است. در این دوره رشد اقتصادی به ۶/۵ درصد افزایش یافته است. بین سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۱ سرمایه‌گذاری در ماشین‌آلات در مجموع سالانه ۱/۱ درصد کاهش یافته و سرمایه‌گذاری در ساختمان ۹/۳ درصد رشد کرده است. متوسط رشد اقتصادی نیز در این دوره به ۳/۳ درصد کاهش یافته است. البته کاهش شدید سرمایه‌گذاری در سال ۱۳۹۱ در این ارقام اثرگذار بوده است اما اگر سال ۱۳۹۱ را از این دوره حذف کنیم در این صورت نیز کماکان سرمایه‌گذاری در ماشین‌آلات کمتر از ساختمان خواهد بود به‌طوری که رشد سرمایه‌گذاری در ماشین‌آلات و ساختمان در دوره سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۰ به ترتیب ۸/۳ درصد و ۴/۶ درصد بوده است.کاهش رشد سرمایه‌گذاری در ماشین‌آلات در اقتصاد ایران اثرات منفی در درازمدت به دنبال خواهد داشت. عدم نوسازی صنایع در سال‌های گذشته رقابت‌پذیری صنایع داخلی را (در کنار سایر عوامل مضر رقابت‌پذیری) کاهش داده و در صورت تداوم این روند وضعیت نامساعدی را ایجاد خواهد کرد. علاوه بر آن، نیاز به نوسازی سرمایه‌های صنعتی و به ویژه ماشین‌آلات بار مالی سنگینی را به صنایع و صنعتگران تحمیل می‌کند بنابراین سیاست‌گذاران اقتصادی و صنعتی باید از همین حالا اقدامات جبرانی را انجام دهند تا این وضعیت در بلندمدت اصلاح شود.
* پژوهشگر موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی