تناقض 6 میلیونی مهاجران

«جهان‌صنعت»- چند روز پیش با گذشت هشت سال از آخرین سرشماری اتباع در ایران بار دیگر آمارهای ضد‌و‌نقیضی در رسانه‌ها منتشر شد. تاریخ حضور اتباع افغانستانی در ایران به یکی، دو سال گذشته برنمی‌گردد، سال‌هاست که تعدادی از آنها به ایران پناه آورده‌اند، از همان زمان که جنگ و ناآرامی در افغانستان جا خوش کرد مردم این کشور سرگردان شدند، برخی به پاکستان و برخی هم به سایر کشورها مهاجرت کردند اما وجود مرز مشترک و البته هم‌زبانی، ایران را به مقصد مناسبی برای آنها تبدیل کرد و بخش بزرگی از مهاجران افغانی به ایران پناه آوردند.
موج دوم مهاجرت آنها به ایران به زمان قدرت گرفتن مجدد طالبان برمی‌گردد، در آن روزها تعداد زیادی از افغانستانی‌ها برای در امان ماندن از طالبان و جنگ مجدد تصمیم گرفتند خودشان را به ایران برسانند، موجی که تا امروز ادامه دارد و هر از گاهی هم اوج می‌گیرد، مثلا نادر یاراحمدی، رییس مرکز امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور همین چند روز قبل گفت که: «موج ورود اتباع افغانی به ایران همچنان ادامه داشته و در شش‌ماهه اول سال ۲۰۲۴ بیش از یک میلیون نفر از این اتباع در کشور ما ساکن شده‌اند.» روند حضور پر تعداد مهاجران افغانستانی در ایران طی یکی، دو سال گذشته تبدیل به چالش شده است؛ چالشی که رنگ و بوی تفاهم ندارد.
برخی معتقدند باید از این گروه جنگ‌زده و آواره، به‌ویژه زنان و کودکان برای ادامه حضورشان در ایران حمایت کر و بعضی‌ها هم معتقدند که لزومی ندارد این تعداد از افغانستانی‌های مهاجر در کشور حضور داشته باشند و این درحالی‌ست که هیچ آمار دقیق و مشخصی از تعداد این مهاجران در ایران وجود ندارد. شاید رسمی‌ترین آمار مهاجران در ایران به سال‌۱۳۹۵ و سرشماری آن سال برگردد.
در آخرین سرشماری رسمی انجام شده در سال‌۱۳۹۵ حضور بیش از 5/1‌میلیون افغانستانی در ایران ثبت شده است؛ آماری که طی سال‌های بعد مجدد بیشتر شد. همین دو سال قبل بود که نماینده یونیسف در ایران اعلام کرد: «2تا3میلیون نفر پناهنده افغانستانی در ایران وجود داشت اما سال گذشته که آن بحران در افغانستان پیش آمد (قدرت گرفتن طالبان) بین ۵۰۰‌هزار تا 5/1‌میلیون نفر پناهنده جدید وارد ایران شده است.» صحبت‌های نماینده یونیسف در تهران نشان می‌دهد تا دو سال گذشته چیزی حدود 5/4 تا ۵‌میلیون افغانستانی در ایران حضور داشتند.
سال گذشته احمد وحیدی، وزیر سابق کشور در گفت‌وگویی به ایسنا گفت: «برآوردها درباره تعداد مهاجران افغانستانی در ایران بیش از ۵‌میلیون نفر است.» نبود آمار دقیق از تعداد افغانستانی‌های حاضر در ایران تا همین سال‌ها هم ادامه دارد؛ وضعیتی که هربار یک مسوول از آن آمار می‌دهد نشان‌دهنده سردرگمی در آن است. مثلا ابوالضل ابوترابی، عضو کمیسیون امور داخلی کشور و شورای مجلس اواخر ماه قبل گفت که «پیش‌بینی می‌شود تعداد اتباع خارجی مجاز و غیرمجاز در ایران بین ۶ تا ۷‌میلیون نفر باشد.» همچنین امیر سعید ایروانی، سفیر و نماینده دائم ایران در سازمان ملل گفته که بیش از ۶‌میلیون تبعه افغانستان در حال حاضر در ایران زندگی می‌کنند و هزینه سالانه آن بیش از ۱۰‌میلیارد دلار است.» از طرفی محمدحسین نیکنام، مدیرکل همکاری‌های بین‌الملل وزارت بهداشت در حاشیه هفتاد‌ویکمین اجلاس کمیته منطقه مدیترانه شرقی سازمان جهانی بهداشت که در دوحه برگزار شد، گفت: «جمهوری اسلامی ایران میزبان بیش از ۵‌میلیون مهاجر و پناهنده است که بیشتر آنها افغان‌هایی نیازمند به کمک‌های بشردوستانه هستند و این درحالی است که حدود ۸۰‌درصد آنها فاقد مدارک قانونی اقامتی هستند.» البته در این میان آمارهای دیگری هم ارائه شده است، مثلا حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، رییس سابق کمیسیون سیاست خارجی و امنیت ملی مجلس قبل‌تر نیز گفته بود: «بنده معتقدم 8میلیون افغان در ایران هستند.» آنطور که به‌نظر می‌رسد به‌دلیل حضور پرشمار اتباع غیرمجاز در کشور جز آمار حدودی آمار دقیقی از حضور افغانستانی‌ها در ایران وجود ندارد، با این وجود پلیس می‌خواهد بخش زیادی از اتباع غیرمجاز را از کشور اخراج کند، سردار احمدرضا رادان گفته: «نزدیک به ۲‌میلیون اتباع غیرمجاز تا پایان سال از کشور خارج می‌شوند.» البته تنها مهاجران ایران، افغانستانی‌ها نیستند، طبق آماری که سال‌95 مرکز آمار منتشر کرده بود حضور اتباع عراقی و پاکستانی نیز در ایران به شدت افزایش پیدا کرده و این در حالی است که به تازگی موج افغان ستیزی و به طورکلی مهاجر‌ستیزی نیز در ایران گسترش پیدا کرده است.
حمله چند جوان ایرانی به یک خانواده افغانستانی
چندی پیش فیلمی در فضای مجازی دست‌به‌دست می‌شد که نشان می‌داد یک خانواده افغانستانی در پارک هدف حمله چند جوان ایرانی قرار گرفته‌اند. این جوانان با حالت پرخاشجویانه از آنها می‌خواستند تا از فضای پارک بیرون بروند. درگیری و مشاجره با پادرمیانی چند نفر دیگر به پایان رسید. اگر بخواهیم سابقه چنین رفتارهایی را در مواجهه با مهاجران افغان در ایران بررسی کنیم، سال‌های بعد از جنگ تحمیلی نیز مدتی این رفتارها بر جامعه ایرانی حاکم شده بود. با این حساب، این دومین باری است که مهاجران افغان در ایران دچار مشکل می‌شوند و رفتارهایی از این دست از سوی برخی شهروندان ایرانی مشاهده می‌کنند؛ رفتارهایی که شاید بیش از آنکه به مسائل قومی و نژادی مربوط باشد بیشتر به پروپاگاندای راه‌افتاده از سوی برخی رسانه‌های داخلی و خارجی ربط پیدا می‌کند.
شکاف آماری
امیرمحمود حریرچی، جامعه‌شناس با اشاره به تناقض در آمار مهاجران به «جهان‌صنعت» گفت: حضور مهاجران افغانستانی، عراقی و پاکستانی در ایران موضوع جدیدی نیست. نه تنها طی دو سال گذشته بلکه اواسط دهه‌۷۰ نیز تعداد زیادی از مهاجران به ایران آمدند. وجه مشترک هر دو برهه‌ تاریخی افزایش جمعیت پناهندگان در ایران و وضعیت نامناسب اقتصادی در جامعه است. به‌ عبارت‌ دیگر همزمان شدن این دو عامل زمینه‌ای ایجاد می‌کند که در باور عمومی حضور پرتعداد پناهندگان و مشکلات اقتصادی با هم مرتبط دانسته می‌شود. متاسفانه طی سال‌های گذشته مردم ما با مشکلات اقتصادی، معیشتی و بیکاری به طور فزاینده‌ای مواجه شده‌اند. همین باعث شده در حال حاضر بسیاری از مردم به این فکر بیفتند که یکی از عوامل نبود کار برای جوان ایرانی همین حضور افغانستانی‌ها در کشور است. همانطور که می‌دانیم کارفرما از این افراد استفاده می‌کند زیرا هم می‌تواند بدون دردسرهای قانونی و بیمه و حقوق پایه و… نیروی کار جذب کند و از طرفی هم هر وقت دلش بخواهد بدون ترس از شکایت و… آنها را از کار اخراج می‌کند.
وی افزود: البته فضای امروز از دو نظر با گذشته متفاوت است. از یک‌ طرف گسترش شبکه‌های اجتماعی به نشر باورهای ضدمهاجر، اطلاعات نادرست درباره‌ آنها و اخبار جعلی و در نتیجه شکل‌گیری هراس عمومی در جامعه در مقیاسی بزرگ‌تر از گذشته منجر شده است. در حال حاضر حتی روشنفکران و تحصیلکردگان ایرانی هم یا تحت تاثیر اطلاعات غلط و تئوری‌های توطئه تمایلات ضدمهاجر در آنها شکل گرفته است. در چنین فضایی عملا نوعی یک‌صدایی میان دولت و بخش‌های زیادی از جامعه علیه افغانستانی‌ها شکل گرفته و بستر سیاست‌های طرد و اخراج را فراهم کرده است. خشم و نارضایتی شهروندان از سیاستمداران به سبب مشکلات اقتصادی همیشه بستری مناسب برای نیروهای سیاسی ضدمهاجر است که می‌کوشند با جهت دادن این خشم به سمت مهاجران شکلی از بسیج سیاسی گسترده در بخش‌های ناراضی جمعیت ایجاد کنند. در ایران به نظر من سناریوی محتمل‌تر وجه‌المصالحه شدن مهاجران برای کاهش نارضایتی عمومی و ترمیم رابطه مردم و حکومت است. حریرچی بیان کرد: حضور پناهندگان از همان سال‌های ابتدایی برخی نارضایتی‌های اجتماعی خصوصا در استان‌های مرزی به همراه داشت. در مناطقی که جمعیت پناهندگان زیاد بود بخشی از جامعه‌ محلی حضور افغانستانی‌ها را عامل مشکلات اقتصادی مانند بیکاری یا بالا رفتن هزینه‌ مسکن خود می‌دانست. در طول این سال‌ها دولت‌ها عموما کوشیده‌اند از طرق مختلف پناهندگان را عامل فشار به منابع محلی و مشکلات اقتصادی کشور معرفی کنند. با این رویکرد در واقع دولت مسوولیت مشکلات را گردن مهاجران می‌اندازد و خواستار شدیدترین سیاست‌ها و قوانین ضدمهاجران می‌شود. آنچه بیش از هر چیز در این شکل از اظهارنظر رسمی آزاردهنده است نبود صداقت درباره اثر حضور مهاجران در ایران است. او ادامه داد: آنها بهتر از هر گروه دیگری از نقش کارگر ارزان‌قیمت افغانستانی مطلع‌اند و همواره در برابر استثمار هرچه بیشتر این نیروی کار با کارفرمایان ایران همراه بوده‌اند. فهمیدن این ویژگی به‌ظاهر متناقض یعنی حمله به یک گروه و آن را عامل مشکلات دانستن و در عین‌ حال بیشترین بهره را از این گروه بردن کلید فهم وضعیت افغانستانی‌ها در ایران است. این موضوع نه‌فقط در مورد دولت بلکه در مورد بخش زیادی از جامعه نیز صادق است. بخش زیادی از جامعه‌ ایران افغانستانی را به‌مثابه کارگر سربه‌زیر می‌پذیرد اما هیچ‌گاه حاضر نیست او را در مقام یک شهروند برابر بپذیرد. همزمان از نیروی کار این جمعیت در اشکال مختلف استفاده می‌کند و در عین‌ حال همواره نسبت به تهدیدهای این جمعیت برای اقتصاد، هویت و امنیت خود ابراز نگرانی می‌کند. کلید فهم این تناقض ظاهری در این واقعیت نهفته است که استثمار بیشتر در گرو تضعیف و بی‌ثبات کردن دائمی نیروی استثمار شده است.