توسعه بیمارگونه شهرها

گروه مسکن- وضعیت نامناسب و مشکلات الگوی شهرسازی در ایران دلایل فراوانی دارد؛ عواملی که عموما شامل مسائل مدیریتی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی می‌شوند.
بسیاری از شهرهای ایران بدون یک برنامه‌ریزی جامع و کلان توسعه‌یافته‌اند که این موضوع منجر به رشد بی‌رویه و ناکارآمدی در ارائه خدمات شهری
شده است.
وجود نهادهای متعدد و تداخل در وظایف و مسوولیت‌ها باعث عدم هماهنگی در اجرای طرح‌های شهری و مدیریت شهری شده است.
از سویی کمبود منابع مالی برای توسعه زیرساخت‌های شهری و نگهداری آنها یکی از بزرگ‌ترین مشکلات شهرسازی در ایران است. بسیاری از پروژه‌های شهری به دلیل تمرکز بیش از حد بر رشد اقتصادی، بدون در نظر گرفتن ملاحظات زیست‌محیطی و پایداری اجرا می‌شوند.
رشد سریع جمعیت و مهاجرت به شهرها نیز فشار زیادی بر زیرساخت‌ها و خدمات شهری وارد کرده است. این موضوع منجر به کمبود مسکن و افزایش حاشیه‌نشینی شده است. توزیع ناعادلانه خدمات و امکانات شهری در مناطق مختلف شهری باعث ایجاد تفاوت‌های چشمگیر بین مناطق مرفه و محروم شده است.
بسیاری از پروژه‌های توسعه شهری بدون توجه به حفظ و نگهداری بافت‌های تاریخی و فرهنگی شهرها اجرا شده‌اند که این موضوع منجر به از بین رفتن هویت شهری و فرهنگی مناطق مختلف شده است. تغییرات سریع در سبک زندگی و الگوهای مصرف، نیازهای جدیدی را به شهرها تحمیل کرده است که با الگوهای شهرسازی سنتی همخوانی ندارد.
باید توجه داشت که رشد بی‌رویه شهرها و افزایش تعداد خودروها، مشکلات زیادی از جمله آلودگی هوا و ترافیک سنگین را به دنبال داشته است. کمبود فضای سبز و عدم توجه به توسعه پایدار نیز کیفیت زندگی شهری را تحت تاثیر قرار داده است.
زیرساخت‌های شهری نظیر آب، برق، گاز، فاضلاب و حمل‌و‌نقل عمومی به دلیل عدم توسعه هماهنگ و کافی، مشکلات زیادی را برای شهروندان ایجاد کرده‌اند. ضمنا بسیاری از ساخت‌و‌سازهای شهری با کیفیت پایین و بدون رعایت استانداردهای لازم انجام می‌شوند که این موضوع منجر به خطرات جدی در هنگام وقوع بلایای طبیعی مانند زلزله شده است.
بسیاری از شهرهای ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی و تغییرات اقلیمی، در معرض بلایای طبیعی مانند زلزله و سیل قرار دارند اما زیرساخت‌ها و برنامه‌های شهری به اندازه کافی برای مقابله با این بلایا آماده نیستند بنابراین برای بهبود وضعیت شهرسازی در ایران، نیاز به بازنگری در سیاست‌ها و رویکردهای موجود، افزایش همکاری بین نهادها، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و توجه به ملاحظات زیست‌محیطی و اجتماعی است.
عدم توجه به ارکان اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی در توسعه شهری ایران
تازه‌ترین گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد توسعه شهری و شهرسازی در ایران عموما ساختاری بیمارگونه داشته و براساس سه رکن اقتصادی، توسعه اجتماعی و حفاظت محیط‌زیست بنا نشده است.
توسعه شهری در ایران از زمان توسعه شهرها و رشد جمعیت، الگوی نامتوازنی دارد، به گونه‌ای که به طور مستقیم بر رفاه و زندگی ساکنان تاثیرگذار است. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی با عنوان «رویکردها و ملاحظات توسعه شهری»، این مشکل را از زمان پهلوی اول ریشه‌یابی می‌کند و عوامل متعددی را نیز در زمان حاضر برای آن برمی‌شمارد. همچنین در این گزارش ذکر شده است، امروزه اغلب شهرها گرفتار ساختاری بیمارگونه هستند.
ساختار فضای شهری یکی از ابتدایی‌ترین عواملی است که می‌تواند به طور مستقیم بر زندگی ساکنان و رفاه آنها تاثیرگذار باشد. مرکز پژوهش‌های مجلس گزارشی درباره رویکردها و ملاحظات توسعه شهری منتشر کرده که این مقوله و ابعاد مربوط به آن را به‌ صورت جزئی‌تر مورد بررسی قرار داده است. بر مبنای این گزارش، فضای شهری و طراحی آن تنها یک تجلی سطحی و کالبدی نیست. شهرها نماد مانایی و تبلور ساختار قدرت ساکنانی هستند که اولویت‌های عقیدتی، اقتصادی و اجتماعی آنها را در بخش‌های مختلف می‌توان مشاهده کرد بنابراین در این راستا باید الگویی برای ساختار شهری در نظر گرفته شود که علاوه بر برطرف کردن نیازهای کنونی ساکنان نیازهای نسل‌های آینده را نیز به خطر نیندازد؛ الگویی که بر سه رکن اقتصادی، توسعه اجتماعی و حفاظت محیط‌زیست بنا شده است و بر این مقوله تاکید دارد که چگونه اهداف اجتماعی، اقتصادی و محیط‌زیستی را هنگام تصمیم‌گیری امروز متعادل کنیم.
قالب ناموزون توسعه شهری در ایران
مرکز پژوهش‌های مجلس توسعه شهری کنونی را در قالبی ناموزون معرفی می‌کند که تحت هیچ‌یک از الگوها و رویکردهای موسوم طبقه‌بندی نمی‌شود. این نهاد دلایلی برای این مساله عنوان کرده است از قبیل الزام به تغییر کالبدی و تبدیل عملکردهای شهری در دگردیسی‌های ناشی از روی کار آمدن یک دولت متمرکز اقتدارگرا در دوره پهلوی اول، تمایل به مدرن‌سازی و انبوه‌سازی در دوره پهلوی دوم و نیز نیاز به ارزان‌سازی و سریع‌سازی در توسعه‌های شهری ناشی از افزایش جمعیت و رشد شهرنشینی پس از انقلاب اسلامی.
تا زمانی که در ایران الگوی توسعه کالبدی شهرها به صورت ارگانیک بود، رشد شهری بر مبنای عوامل شهری و درون‌زا پیش می‌رفت. زمین‌های شهری نیز برای کاربری سنتی شهرها کافی بودند اما مبنای توسعه و گسترش شهرها ماهیت بیرون‌زا به خود گرفت. در این شرایط، منابع مالی جدید در اقتصاد شهری تزریق شد و شهرها تحت تاثیر قرار گرفتند، سرمایه‌گذاری در زمین شهری تشدید شد و این مساله الگوی توسعه ناموزونی را به بسیاری از شهرها تحمیل کرد. امروزه اغلب شهرها گرفتار ساختاری بیمارگونه هستند.
نگاه‌ یک‌جانبه به الگوی توسعه شهری در ایران
در شرایط موجود بخش قابل‌توجهی از دیدگاه‌هایی که درخصوص الگوی توسعه شهری مطرح می‌شود، یک جانبه به شهر می‌نگرند و ارتباط یک واحد مسکونی تا کل قلمرو سرزمینی را با شهر در نظر می‌گیرند.
این در حالی است که علاوه بر مزیت‌های فردی و خانوادگی در حوزه اجتماعی باید هزینه‌های اقتصادی را که بر دوش دولت، دستگاه‌های اجرایی و مدیریت شهری سنگینی می‌کند نیز مورد بررسی قرار داد.
در حال حاضر در پاره‌ای از مناطق کشور که تا حدودی شرایط برای گسترش سکونتگاه‌ها و توسعه شهری فراهم است، به‌دلیل برخی تنگ‌نظری‌ها یا محافظه‌کاری‌ها و صلب بودن ضوابط و مقررات، فشارهای زیادی در حوزه اسکان به ساکنان تحمیل می‌شود. این موضوع تا آنجا ریشه دارد که فرصت توسعه در برخی نقاط در حال از دست رفتن است.همچنین در دیدگاه‌هایی که شهر را همچون ابزار و یک موجودیت غیرارگانیک می‌نگرند، بنا بر آن است تا هر کدام از اجزای آن در محل معینی قرار بگیرد و از همین زاویه است که به تفکیک افراطی عملکردهای شهری می‌اندیشد.
این در حالی است که در اغلب رویکردهای جدید، ابعاد زندگی معنوی زندگی انسان نیز مدنظر قرار گرفته است و هر شهر باید هویت خاص خود را با توجه به تفاوت‌های محیطی، فرهنگی، تاریخی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی نشان دهد.
جزئیات سند سیاست ملی شهری وزارت راه‌و‌شهرسازی
در سند سیاست ملی شهری که وزارت راه‌و‌شهرسازی با همکاری برنامه اسکان بشر ملل متحد در تهران تهیه کرده است، ملاحظات توسعه شهری به شش اصل سازنده حکمروایی شهری، پایداری اجتماعی، پایداری فضایی، پایداری مالی، پایداری اقتصادی و پایداری محیط‌زیستی طبقه‌بندی شده است.
با توجه به موارد مطرح شده، باید گفت در پیش گرفتن راهکارهای مشابه برای تمامی نقاط کشور و نادیده گرفتن تفاوت‌های مکانی-فضایی در قالب تک‌سناریو امکان‌پذیر نیست. همچنین توسعه درونی، فشرده‌سازی و بهسازی و بازسازی بافت‌های درونی یا سناریو توسعه منفصل و ایجاد شهرها و شهرک‌های جدید، سناریو توسعه متصل و افزوده شدن مساحت محدوده و حریم و گسترش اراضی شهری ممکن نیست.