تولد جامعه‌شناسی از دل تاریخ

اینکه در شهنامه‌ها آورده‌اند/ رستم و رویینه‌تن اسفندیار
تا بدانند این خداوندان مُلک/ کز بسی خلقست دنیا یادگار
نام نیکو گر بماند ز آدمی/ به کز او ماند سرای زرنگار»
همان‌طور که از این شعر سعدی مشخص است، آغاز جامعه‌شناسی از دل تاریخ برمی‌آید‌. در اسناد و مدارک ترجمه شده درباره تعریف جامعه‌شناسی تاریخی چیزی نوشته نشده است‌؛ جامعه‌شناسی تاریخی به‌معنای اصول نبوده و نوعی مطالعه اجتماعی تاریخ به‌شمار می‌رود‌. در دیگر کشورها نیز تعریف دقیقی برای آن نیست‌. چندی پیش کتابی از دکتر منوچهر آشتیانی در حال انتشار دیدم که نامش «جامعه‌شناسی تاریخی» بود و به معنا و مسایل این موضوع می‌پردازد‌. در روزگاران پیش دانشجویان بسیاری برای تحصیل به خارج رفته‌اند و هنگامی که بازگشتند همگی از یونان حرف به میان آوردند، در کتاب «چهار رساله» ‌آمده است که مثل اینکه چین جنگل وحشتناک و سیاهی بوده که چیزی در آن نبوده است اما ایرانیان و دیگر اقوام نیز چنین مسایلی را در دوران‌های مختلف داشته‌اند افرادی چون طبری، یعقوبی، ابن‌خلدون و ابن‌مسکویه از بزرگان تاریخ ایران به‌شمار می‌روند که می‌توان آثارشان را با هم‌ دوره‌ای‌های اروپایی آنها مقایسه کرد‌. دیدگاه‌های دانشمندان اجتماعی در کتاب‌هایی مانند «احسن‌التقاسیم» به مطالعات مردم‌شناسی به همان شیوه‌های «تایلر» و «مورگان» پرداخته است‌. سفرنامه‌ها، «مسالک‌الممالک»ها که ۱۲ کتاب از این دست داریم، کتاب‌هایی که نام‌ آنها با «البلدان» پایان می‌یابد و «شهرنامه»‌ها همگی از دسته کتاب‌هایی‌اند که مطالب‌شان هم تاریخی و هم جامعه‌شناسی است‌ که برای مطالعات جامعه‌شناسی در ایران این کتاب‌ها تنها منابع موجود به‌شمار می‌روند‌. رضاقلی هدایت در کتاب «روضه‌الصفا» نگاه خاصی به جامعه دارد‌. وی همان‌گونه‌ای که «اشپیگلر» و «اسپنسر» گفته‌اند به حرکت جامعه اشاره می‌کند و جامعه صفوی را به مرحله‌های کودکی، جوانی و پیری تقسیم‌بندی کرده است‌. ابن‌خلدون نیز در کتاب‌هایش به این مساله می‌پردازد که ایرانی بیشتر بخشی از اعضای دربارها، دیوان‌ها و منشی‌های درباری بودند‌. البته تمامی آنها این کار را انجام نمی‌دادند و برخی آنها مانند بیهقی با گردآوری اسناد دیوانی که به‌دستشان می‌رسید، شنیده‌ها و دیده‌هایشان در لشگرکشی‌ها را در قالب تاریخ روایت می‌کردند‌. رشیدالدین فضل‌الله همدانی نیز فرد دیگری است که با دعوت از تاریخ‌نگاران دیگر ملت‌ها آنها را به سلطانیه می‌آورد تا تاریخ سرزمین‌شان را بنویسند‌.