جایگاه رآکتور هسته‌ای در تجارت ایران و روسیه

روسیه پهناورترین کشور جهان است که در شمال آسیا و اروپا قرار دارد. روسیه با کشورهای نروژ، فنلاند، استونی، لتونی، لیتوانی، لهستان، بلاروس، اوکراین، گرجستان، جمهوری آذربایجان، قزاقستان، چین، مغولستان و کره شمالی همسایه است. این کشور همچنین با کشورهای آمریکا (از طریق ایالت آلاسکا)، سوئد و ژاپن (از طریق دریا) همسایه است. روسیه با تولید ناخالص داخلی ۲/۲ هزارمیلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ هشتمین اقتصاد بزرگ جهان (بر مبنای تولید ناخالص داخلی) بوده است. تولید ناخالص داخلی سرانه این کشور در سال ۲۰۱۵ حدود ۵ هزار دلار (بر مبنای قدرت برابری خرید) بوده که این کشور را در رتبه ششم دنیا قرار می‌دهد.
ارزش تجارت روسیه در سال ۲۰۲۱ حدود ۷۸۶ میلیارد بوده که ۴۹۲ میلیارد دلار آن متعلق به صادرات و ۲۹۴ میلیارد دلار واردات این کشور است. عمده مقاصد صادراتی روسیه را کشورهای چین، هلند، آلمان و ترکیه تشکیل می‌دهند که حدود ۳۴ درصد از کل ارزش صادرات این کشور را شامل می‌شود؛ در مقابل کشورهای چین، آلمان، آمریکا و بلاروس با سهم ۳/۴۵ درصدی عمده مبادی وارداتی این کشور هستند. نفت خام، سایر روغن‌های نفتی و گاز طبیعی عمده کالای صادراتی این کشور است و بیشتر واردات روسیه را محصولات دارویی و مصرفی تشکیل می‌دهد. نکته قابل توجه درخصوص تجارت روسیه، تجارت این کشور با اتحادیه اروپا بوده که با شروع اعمال تحریم‌های این اتحادیه علیه روسیه از فوریه ۲۰۲۲ به شدت بر تجارت ماهانه روسیه با این اتحادیه تاثیرگذار بوده است.
روسیه از طریق دریای خزر با ایران همسایه است. براساس آمار گمرک ایران، در سال ۱۴۰۱ ارزش تجارت ایران با روسیه ۳/۲ میلیارد دلار بوده که سهم بیشتر آن را واردات ایران از روسیه تشکیل داده است (ارزش صادرات ایران به روسیه ۷۵۱ میلیون دلار و ارزش واردات ایران از روسیه ۶/۱ میلیارد دلار). در میان گروه‌های کالایی مختلف در سال ۱۴۰۱ وابستگی ایران به چهار فصل ۴۴ «چوب و اشیای چوبی؛ زغال چوب»، ۱۰ «غلات»، ۱۱ «محصولات صنعت آردسازی، مالت، نشاسته وفکول، اینولین و گلوتن گندم» و ۷ «سبزیجات، نباتات، ریشه و غده‌های زیرخاکی خوراکی»، از سایر فصول بیشتر بوده است.
در این گزارش، ضمن معرفی کشور روسیه، به مرور مهم‌ترین شاخص‌های اقتصادی کشور روسیه، وضعیت صادرات و واردات این کشور و وضعیت تجارت آن با ایران پرداخته می‌شود.
مقایسه روسیه و ایران در شاخص‌های کلان اقتصادی
مقایسه شاخص‌های کلان اقتصادی دو کشور روسیه و ایران نشان می‌دهد در اکثر شاخص‌های منتخب در این گزارش، به جز رشد اقتصادی، رشد حجم واردات، رشد حجم صادرات و سهم سرمایه‌گذاری از GDP، در سایر شاخص‌ها روسیه وضعیت به مراتب بهتری نسبت به ایران دارد. مطابق با آخرین آمار منتشرشده توسط صندوق بین‌المللی پول، رشد اقتصادی روسیه در سال ۲۰۲۲ منفی
۱/۳ درصد بوده و پیش‌بینی می‌شود در سال ۲۰۲۳ به حدود ۲/۲ درصد برسد.
روند صادرات و واردات کالایی روسیه
کل تجارت روسیه با جهان در سال ۲۰۲۱ حدود ۷۸۶ میلیارد دلار بوده که ۶۳ درصد آن (معادل حدود ۴۹۲ میلیارد دلار) را صادرات و ۳۷ درصد باقیمانده (معادل حدود ۲۹۴ میلیارد دلار) را واردات این کشور از جهان تشکیل داده است. نکته قابل توجه درخصوص تجارت روسیه با جهان افزایش تجارت آن در سال ۲۰۲۱ پس از دوسال طی کردن روند نزولی بوده است. تجارت روسیه با جهان در سال ۲۰۲۱ با افزایش ۳۵ درصدی نسبت به سال ۲۰۲۰ همراه بوده که عامل اصلی در افزایش آن سهم ۲۷ واحد درصدی صادرات طی مدت مذکور بوده است.
مقاصد عمده صادراتی و وارداتی روسیه
بر اساس آمار و اطلاعات سازمان تجارت بین‌المللی، بزرگ‌ترین شریک تجاری روسیه در صادرات چین است، به طوری که حدود ۱۴ درصد از ارزش صادرات روسیه در سال ۲۰۲۱ به این کشور اختصاص دارد. هلند با سهم حدود ۶/۸ درصد از ارزش صادرات کالایی ایران و آلمان با سهم حدود ۶ درصد رتبه‌های دوم و سوم بزرگ‌ترین مقاصد صادراتی روسیه را تشکیل می‌دهند. شایان ذکر است طی سال مزبور ایران در جایگاه ۳۴‌ مقصد کالاهای روسیه قرار گرفته است.
در سال ۲۰۲۱ بیشترین واردات روسیه از کشور چین و حدود ۷/۷۲ میلیارد دلار است. این میزان سهم ۸/۲۴ درصدی از کل ارزش واردات روسیه از جهان را شامل می‌شود. آلمان با سهم حدود ۳/۹ درصد از ارزش کل واردات و آمریکا با سهم حدود ۹/۵ درصد در رتبه‌های بعدی عمده مبادی وارداتی روسیه قرار می‌گیرند. طی سال مزبور، ایران در میان کشورهای صادرکننده کالا به روسیه در جایگاه ۴۲ قرار دارد که حدود ۳۳/۰ درصد از نیاز وارداتی روسیه را تامین کرده است.
اقلام عمده صادراتی و وارداتی روسیه
عمده کالاهای صادراتی روسیه نفت خام، سایر روغن‌های معدنی و گاز طبیعی بوده که به ترتیب حدود ۲۶ درصد، ۱۱ درصد و ۸ درصد از کل ارزش صادرات روسیه در سال ۲۰۲۲ را تشکیل می‌دهند؛ در مقابل عمده کالاهای وارداتی روسیه طی مدت مذکور سایر داروها، تلفن‌های هوشمند و محصولات دارویی هستند. سهم اقلام مذکور از کل ارزش وارداتی روسیه در سال ۲۰۲۲ به ترتیب حدود ۴ درصد، ۲ درصد و ۱ درصد است.
روابط تجاری روسیه با اتحادیه اروپا پیش و پس از جنگ با اوکراین
نمودار ۱۰ روند تجارت روسیه و اتحادیه اروپا طی سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۲ را نشان می‌دهد. همان‌طور که ملاحظه می‌شود تجارت این کشور با کشورهای اتحادیه اروپا طی بازه زمانی مورد بررسی با فراز‌و‌نشیب‌هایی همراه بوده و در سال ۲۰۲۰ (شروع همه‌گیری کووید-۱۹) به کمترین میزان خود رسیده است. پس از سال ۲۰۲۰ باوجود آغاز جنگ روسیه و اوکراین، صادرات روسیه به این گروه کشورها افزایش یافته و به حدود ۲۰۳ میلیارد یورو رسیده است، این در حالی است که دیپلماسی اقتصادی اتحادیه اروپا در قبال روسیه تغییر کرده و صادرات این اتحادیه در سال ۲۰۲۲ به کشور روسیه با کاهش همراه بوده است.
نکته قابل توجه درخصوص تجارت روسیه با اتحادیه اروپا، اعمال تحریم‌های این اتحادیه علیه روسیه از فوریه ۲۰۲۲ است. همان‌طور که از نمودار ۱۱ مشخص است، پس از اعمال تحریم‌های اتحادیه اروپا، صادرات روسیه به این گروه کشورها از حدود ۲۱ میلیارد یورو در فوریه ۲۰۲۲ به حدود ۳ میلیارد یورو در آگوست ۲۰۲۳ رسیده است. واردات روسیه از اتحادیه اروپا نیز از ۷ میلیارد یورو به حدود ۳ میلیارد دلار طی بازه مورد بررسی کاهش یافته است.
روابط تجاری ایران و روسیه
ارزش کل تجارت ایران و روسیه در سال ۱۴۰۱ به بالاترین حد خود طی ۵ سال منتهی به این سال رسیده است (افزایش حدود ۴ درصدی در مقایسه با سال ۱۴۰۰). رقم کل تجارت این دو کشور در سال مذکور حدود ۳/۲ میلیارد دلار بوده که حدود ۶۸ درصد از آن، معادل ۶/۱ میلیارد دلار متعلق به ارزش واردات ایران از روسیه و مابقی، معادل ۷۵۱ میلیون دلار به صادرات ایران به این کشور اختصاص داشته است. طی ۶ ماهه نخست ۱۴۰۲ نیز ارزش کل تجارت ایران و روسیه حدود ۴/۱ میلیارد دلار (۴۴۰ میلیون دلار صادرات و ۹۲۵ میلیون دلار واردات) بوده که رشد ۵/۱۱ درصدی را نسبت به مدت مشابه سال قبل تجربه کرده است.
طی سال‌های مورد بررسی این گزارش، تراز تجاری ایران و روسیه همواره به نفع روسیه مثبت بوده است. شایان ذکر است در سال ۱۴۰۱ اندکی تراز تجاری بین دو کشور به نفع ایران بهبود یافته است (از منفی بودن آن کاسته شده است) که دلیل آن را می‌توان میزان افزایش صادرات ایران در مقابل میزان کاهش واردات از روسیه در این سال نسبت به سال ۱۴۰۰ بیان کرد.
روند تجارت غیرنفتی ایران و روسیه (صادرات بدون کدهای تعرفه ۲۷۰۹ (نفت خام و روغن حاصل از مواد معدنی قیری، خام)، ۲۷۱۰ (روغن‌های نفتی و روغن‌های حاصل از مواد معدنی قیری، غیرخام) و ۲۷۱۱ (گازهای نفتی و سایر هیدروکربورهای گازی شکل) در سال ۱۴۰۱ برای دومین سال پیاپی با افزایش همراه بوده است؛ اگرچه از سرعت رشد آن کاسته شده است.
همان‌طور که ملاحظه می‌شود از آنجایی که هر دو کشورهای روسیه و ایران کشورهای دارای منابع نفت و گاز هستند، تفاوت چندانی بین تجارت غیرنفتی ایران و روسیه و کل تجارت این دو کشور ملاحظه نمی‌شود و این تفاوت تنها حدود ۴۹ هزار دلار است.
میزان وابستگی ایران به روسیه در تامین نیازهای وارداتی خود
در سال ۱۴۰۱ و همچنین طی ۶ ماهه ۱۴۰۲ چهار فصل ۴۴ «چوب و اشیای چوبی؛ زغال چوب»، ۱۰ «غلات»، ۱۱ «محصولات صنعت آردسازی، مالت، نشاسته وفکول، اینول ین و گلوتن گندم» و ۷ «سبزیجات، نباتات، ریشه و غده‌های زیرخاکی خوراکی»، فصولی بودند که وابستگی ایران در آنها به روسیه از سایر گروه‌های کالایی بالاتر بوده است.
اقلام عمده صادراتی و وارداتی به روسیه
عمده کالاهای صادراتی ایران در سال ۱۴۰۱ به روسیه «سایر اجزا و قطعات توربوجت‌ها» با کد تعرفه ۸۴۱۱۹۹۹۰، «سایر انواع میگو» با کد تعرفه ۰۳۰۶۱۷۰۰ و «کیوی تازه» بوده است. نکته قابل توجه درخصوص ۱۰ کالای عمده صادراتی ایران به روسیه در سال ۱۴۰۱ سهم بالای آنها از صادرات کل کشور در سال ۱۴۰۱ بوده است. به عنوان نمونه، صادرات ایران به روسیه در «سایر اجزا و قطعات توربوجت‌ها» حدود ۹۹ درصد کل ارزش صادرات این کالا در سال مذکور را تشکیل داده است. شایان ذکر است ۱۰ کالای عمده صادراتی ایران به روسیه حدود ۴۸ درصد از کل ارزش صادرات ایران به این کشور در سال ۱۴۰۱ است.
در سال ۱۴۰۱ «گندم معمولی» با کد تعرفه ۱۰۰۱۹۹۲۰ «اجزا و قطعات رآکتورهای هسته‌ای» و «چوب اره‌شده» با کد تعرفه ۴۴۰۷۱۱۹۰ عمده کالاهای وارداتی ایران از روسیه بوده‌اند. میزان وابستگی ایران به واردات سه کالای ذکرشده نیز به روسیه به ترتیب ۳۶ درصد، ۱۰۰ درصد و حدود ۸۵ درصد بوده است. شایان ذکر است ۱۰ کالای نخست وارداتی ایران از روسیه در سال ۱۴۰۱ حدود ۸۵ درصد از کل واردات ایران از این کشور را تشکیل می‌دهد.
روسیه؛ تنها مقصد صادراتی
بررسی صادرات ایران به روسیه براساس کدهای تعرفه ۸رقمی نشان می‌دهد که در سال ۱۴۰۱ در برخی از اقلام صادراتی، کل صادرات کشور به روسیه انجام شده و در واقع روسیه سهم صددرصدی در صادرات این کالاها را داراست.
روابط تجار ایران و روسیه به ویژه با توجه به موقعیت روسیه به عنوان دهمین شریک تجار مهم ایران اهمیت زیادی دارد. تجارت دوجانبه بین این دو کشور علی‌الخصوص پس از آغاز جنگ روسیه و اوکراین می‌تواند منافع اقتصادی متقابلی را به همراه داشته باشد. برای ایران، با توجه به اعمال تحریم‌های بین‌المللی علیه روسیه، این کشور می‌تواند به عنوان بازاری حیاتی برای صادرات غیرنفتی ایران عمل کند و فرصت‌های متنوعی را برای ایران به وجود آورد. علاوه بر این، تخصص روسیه در بخش‌هایی مانند انرژی هسته‌ای و توسعه زیرساخت‌ها فرصت‌های ارزشمندی را برای پیشرفت اقتصادی ایران ارائه می‌دهد.
بررسی واردات روسیه طی سه سال گذشته
(۲۰۲۰ تا ۲۰۲۲) نشان می‌دهد که عمده نیاز وارداتی این کشور طی بازه مورد بررسی مربوط به فصول ۸۴ (رآکتورهای هسته‌ای، دیگ‌های بخار آب گرم، ماشین‌آلات و وسایل مکانیکی، اجزا و قطعات آنها)، ۸۵ (ماشین‌آلات و دستگاه‌های برقی و اجزا و قطعات آنها، دستگاه‌های ضبط و پخش صوت، دستگاه‌های ضبط و پخش صوت و تصویر تلویزیونی) و ۸۷ (وسایل نقلیه زمینی غیر ‌از نواقل روی خط راه‌آهن یا تراموای، و…) بوده که حدود ۳۹ درصد از کل نیاز وارداتی این کشور طی بازه مذکور را تشکیل می‌دهد. شایان ذکر است، سهم ایران در برآورده کردن نیاز وارداتی روسیه در فصول ۸۴، ۸۵ و ۸۷ بسیار ناچیز بوده است و ایران تنها توانسته در میان ۱۰ فصل عمده وارداتی روسیه در فصل ۸ (میوه‌های خوراکی؛ پوست مرکبات یا پوست خربزه و همانند) حدود ۵ درصد از سهم بازار این کشور را از آن خود کند.
بالاترین سهم روسیه در صادرات فصول مختلف کتاب مقررات صادرات و واردات، طی سه سال گذشته (۱۳۹۹ تا ۱۴۰۱) و براساس آمار منتشرشده توسط گمرک، متعلق به فصول ۵۵ (الیاف سنتتیک یا مصنوع غیریکسره)، ۲۴ (توتون و تنباکو و بدل توتون و تنباکوی ساخته‌شده) و ۸۶ (لوکوموتیوهای راه‌آهن یا تراموای، نواقل روی خط …) بوده که سهم این کشور در صادرات ایران در فصول مذکور به ترتیب ۵/۳۱ درصد، ۳/۱۶ درصد و ۸/۱۵ درصد است. نکته قابل توجه در این خصوص سهم پایین ایران در تامین نیاز وارداتی در فصول ذکرشده بوده که تنها در فصل ۵۵ حدود ۴/۳ درصد و در دو فصل دیگر به ترتیب ۲/۰ و ۱/۰ درصد است.