جنگ علیه امنیت غذایی

فاطمه پاسبان*- ناامنی غذایی چالش مهمی برای کشورهای جهان است. براساس تعریف فائو از امنیت غذایی، مفاهیم اصلی امنیت غذایی عبارتند از: غذای کافی، دسترسی (فیزیکی و اقتصادی) و زندگی سالم و فعال. در این میان مفهوم دسترسی به غذا یعنی فرد به شبکه توزیع غذا در محل زندگی خود دسترسی آسان داشته (دسترسی فیزیکی) و با درآمد خود بتواند غذای مورد نیاز را خریداری کند (دسترسی اقتصادی). دسترسی به غذا حاصل تولید داخلی و تجارت است؛ یعنی نیاز به مواد غذایی از طریق تولید داخلی یا واردات تامین می‌شود و دسترسی اقتصادی به توانایی و قدرت خرید واقعی مردم وابسته است. حفظ سلامت تغذیه‌ای و تامین امنیت غذایی در سطح خانوار تابع چهار عامل است: درآمد و قیمت‌ها به‌عنوان مهم‌ترین عوامل موثر در انتخاب و خرید مواد غذایی؛ دسترسی به مواد غذایی در بازار و محل زندگی؛ آگاهی و دانش خانواده در مورد غذا و تغذیه از نظر خرید، نگهداری، پخت غذا و توزیع آن در خانوار؛ دسترسی به خدمات بهداشتی درمانی برای پیشگیری و درمان به‌موقع بیماری‌ها و سلامت افراد برای بهره‌گیری مطلوب بیولوژیک سلولی از مواد مغذی مصرفی. در این میان دسترسی ناکافی به غذا، ناامنی غذایی را به دنبال دارد و بحران غذایی را باعث می‌شود.
بحران جهانی غذا میلیون‌ها نفر را در سراسر جهان تحت تاثیر قرار داده است. جهان به‌اندازه‌ای غذا تولید می‌کند که بتواند ۸میلیارد جمعیت خود را سیر کند، با این حال هر روز ۸۲۸میلیون نفر گرسنه می‌مانند. از این ۸۲۸میلیون، برنامه جهانی غذا تخمین می‌زند که بیش از ۴۰درصد با سطوح حاد گرسنگی مواجه هستند. ۳/۲میلیارد نفر- ۶/۲۹درصد از جمعیت جهان- دسترسی کافی به غذا ندارند. سالانه ۹میلیون نفر به دلایل مرتبط با گرسنگی جان خود را از دست می‌دهند. بسیاری از آنها کودکان زیر ۵سال هستند. گرسنگی به‌ویژه کودکان را تحت تاثیر قرار می‌دهد: ۱۴۹میلیون کودک زیر پنجسال دچار کوتاه‌قدی هستند.
در سال‌۲۰۲۲، به دلیل درگیری در اوکراین، تعداد افرادی که با گرسنگی حاد مواجه بودند تنها در سه‌ماه ۲۵درصد افزایش یافت. حتی اگر از عواقب اقتصادی این درگیری چشم‌پوشی کنیم، سازمان ملل پیش‌بینی می‌کند که تا سال‌۲۰۳۰ از هدف خود برای گرسنگی صفر فاصله خواهیم داشت. درمورد پایان این دهه، تخمین می‌زند که هنوز ۶۷۰میلیون نفر با گرسنگی روبه‌رو خواهند بود. در سال‌۲۰۲۳، به دلیل بحران‌های طولانی غذایی و شوک‌های جدید، سطوح بی‌سابقه ناامنی غذایی حاد ادامه دارد. در ۴۸کشور، ۲۳۸میلیون نفر با سطوح بالایی از ناامنی غذایی حاد مواجه هستند که ۱۰درصد بیشتر از سال ۲۰۲۲ است. ۶/۲۱میلیون نفر بیشتر از سال‌۲۰۲۲ با سطح بالایی از ناامنی حاد روبه‌رو هستند.
در سال‌۲۰۲۳، محرک‌های اصلی ناامنی غذایی درگیری، شوک‌های اقتصادی و تغییرات شدید آب و هوایی بوده است. محرک‌های بحران‌های غذایی به هم مرتبط بوده و متقابلا باعث تقویت یکدیگر می‌شوند. ناامنی غذایی ناشی از ترکیبی از عواملی است که از یکدیگر تاثیرپذیر هستند. محرک‌های اصلی ناامنی غذایی عبارتند از:
درگیری و جنگ
این عامل محرک اصلی ناامنی غذایی در سال‌۲۰۲۳ است. درگیری، منابع درآمدی را مختل کرده و دسترسی به مواد غذایی به دلیل اختلالات بازار مشکل شده که منجر به افزایش قیمت و کمبود مواد غذایی می‌شود. علاوه‌بر این، درگیری، بر ارسال کمک‌های بشردوستانه (دسترسی به غذا) تاثیر می‌گذارد. برای نمونه از زمان شروع درگیری در آوریل‌۲۰۲۳، ناامنی غذایی حاد در سودان به‌شدت افزایش ‌یافته است و بحران تغذیه، نگران‌کننده‌تر شده است. حدود ۶/۸میلیون نفر در سودان با سطح بالایی از ناامنی غذایی حاد مواجه هستند.
قبل از جنگ، ناامنی غذایی در بالاترین سطح در یک‌دهه قرار داشت و ۷/۱۱میلیون نفر (۱/۴جمعیت) با گرسنگی حاد مواجه بودند. سودان با ۱/۳میلیون نفر در سطح اضطراری ناامنی غذایی (IPC4) یکی از بالاترین تعداد افراد را دارد.
شوک‌های اقتصادی
شوک‌های اقتصادی محرک برجسته گرسنگی هستند که با عواقب تهاجم روسیه به اوکراین تشدید می‌شود. تاب‌آوری اقتصادی کشورهای فقیر به‌طور چشمگیری کاهش‌ یافته است و آنها اکنون با دوره‌های بلندمدت بهبود وضعیت اقتصادی و توانایی کمتری برای مقابله با شوک‌های آینده روبه‌رو هستند.
شرایط سخت آب و هوایی
خشکسالی، سیل، دوره‌های خشک، طوفان یا شروع نابهنگام فصول بارانی همچنان عوامل اصلی ناامنی غذایی هستند. این عوامل مستقیما بر محصولات زراعی و باغی و دام تاثیر می‌گذارند، مسیرهای حمل‌ونقل را مختل می‌کنند و مانع از ذخیره‌سازی می‌شوند. بسیاری از کشورها هنوز در حال بهبود و ترمیم آثار طولانی‌مدت خشک‌سالی یا سیل هستند.
امروزه درگیری و جنگ به‌عنوان تنها عاملی که باعث گرسنگی جهانی می‌شود برجسته است. بیش از ۶۰درصد از کسانی که از امنیت غذایی رنج می‌برند در مناطق درگیری زندگی می‌کنند. جنگ در اوکراین همچنان باعث ایجاد ابهام در بازارهای جهانی مواد غذایی می‌شود. به‌روزرسانی گزارش جهانی درباره بحران‌های غذایی سال‌۲۰۲۳ نشان می‌دهد که جنگ اوکراین همچنان بر قیمت مواد غذایی تاثیر می‌گذارد؛ قیمت‌هایی که به هرگونه تغییر عرضه جهانی غذا حساس هستند. به‌عنوان‌مثال، شکست سد کاخوفکا در ژوئن ۲۰۲۳ و خروج روسیه از طرح غلات دریای سیاه می‌توانند بر عرضه جهانی غذا در آینده و ثبات قیمت‌های بین‌المللی مواد غذایی تاثیر بگذارند. پس از تهاجم روسیه به اوکراین، سیاست‌های مرتبط با محدودیت‌های توسط کشورها افزایش‌ یافته است. بحران جهانی غذا تا حدی با افزایش تعداد محدودیت‌های تجارت مواد غذایی که توسط کشورها با هدف افزایش عرضه داخلی و کاهش قیمت‌ها اعمال‌شده، روبه‌رو بوده است. تا ۱۷ژانویه‌۲۰۲۴، ۱۵کشور ۲۱ممنوعیت صادرات مواد غذایی و ۱۱کشور ۱۴اقدام محدودکننده صادرات را اجرا کرده‌اند. فائو به‌شدت نگران وضعیت امنیت غذایی در اوکراین است. جنگی که در ۲۴فوریه ۲۰۲۲ آغاز شد، خسارات گسترده و تلفات جانی در مراکز کلیدی جمعیتی به‌بار آورد، در مناطق روستایی گسترش یافت و باعث آوارگی گسترده شد. واضح است که جنگ منجربه یک چالش بزرگ و رو به وخامت امنیت غذایی شده است. از طریق محدودیت‌های دسترسی فیزیکی و آسیب به خانه‌ها، دارایی‌های تولیدی، زمین‌های کشاورزی، جاده‌ها و سایر زیرساخت‌های غیرنظامی، در حال حاضر به‌طور قابل‌توجهی معیشت را در طول فصل رشد کشاورزی مختل کرده است. مشخص نیست که آیا اوکراین قادر به برداشت محصولات موجود، کاشت محصولات جدید یا حفظ تولیدات دامی با توسعه درگیری خواهد بود یا خیر. با تداوم ناامنی و مختل شدن زنجیره‌های تامین محلی و ملی، مردم احتمالا بیشتر در سطوح اضطراری گرسنگی و سوءتغذیه قرار می‌گیرند. با توجه به اینکه بعد امنیت غذایی فوری این درگیری مربوط به دسترسی به غذا و نه در دسترس بودن غذاست، تولید کشاورزی باید بلافاصله و با خیال راحت از سر گرفته شود تا از تاثیر احتمالی بیشتر بر امنیت غذایی در اوکراین – و فراتر از آن – در روزها، هفته‌ها و ماه‌های آینده جلوگیری شود.
اختلال در عرضه مواد غذایی از سوی اوکراین و روسیه می‌تواند امنیت غذایی بسیاری از کشورهای کم‌درآمد در سراسر جهان را به خطر بیندازد. واردات گندم در بسیاری از کشورهای آفریقایی و خاورمیانه به‌شدت به سمت عرضه از اوکراین و روسیه متمرکز شده است. واردات گندم از اوکراین و روسیه بوده و بیش از ۳۰درصد از کل واردات گندم آنها را تشکیل می‌دهد. کشورهای آفریقایی ازجمله اریتره، سومالی و مصر در میان ۱۰واردکننده خالص گندم از اوکراین و روسیه هستند. ۶کشور ازجمله سومالی، گرجستان، آذربایجان، مغولستان، ارمنستان و اریتره سطح وابستگی واردات گندم بیش از ۹۰درصد دارند که سطحی بیش‌ازحد متمرکز است. در صورت اختلال در عرضه گندم از اوکراین و روسیه، امنیت غذایی این کشورها دچار بحران خواهد شد و باعث افزایش قیمت گندم می‌شود. قابل‌توجه است که روسیه و اوکراین از مهم‌ترین تولیدکنندگان محصولات کشاورزی در جهان هستند. این دو کشور به‌طور متوسط به ترتیب ۱۹، ۱۴ و ۴درصد از سهم تولید جهانی جو، گندم و ذرت را در بین سال‌های ۲۰۱۷/۲۰۱۶ و ۲۰۲۱/۲۰۲۰ را به خود اختصاص داده‌اند (فائو). روسیه و اوکراین به‌طور متوسط ۶۰درصد از سهم تامین گندم را در کشورهای مصر، ترکیه، بنگلادش و ایران دارند. اختلال در تولید این دو کشور بر امنیت غذایی کشورهای وابسته به واردات این دو کشور و قیمت جهانی تاثیر دارد.
علاوه‌بر آن، تشدید مناقشه خاورمیانه می‌تواند منجر به جهش مداوم قیمت نفت، افزایش هزینه‌های تولید و حمل‌ونقل برای مواد غذایی و کود شود که بر امنیت غذایی تاثیر منفی دارد. براساس داده‌های طبقه‌بندی یکپارچه سطح امنیت غذایی (IPC) نوار غزه با یک بحران انسانی هشداردهنده مواجه است که با سطوح فاجعه‌بار ناامنی غذایی حاد مشخص‌شده است. IPC نشان می‌دهد که بین ۲۴نوامبر و ۷دسامبر‌۲۰۲۳، بیش از ۹۰درصد از جمعیت نوار غزه، تقریبا ۰۸/۲میلیون نفر، با سطوح بالایی از ناامنی غذایی حاد، طبقه‌بندی ‌شده‌اند. بحران‌های عراق، سوریه و یمن نقش فراوانی در ناامنی غذایی داشته‌اند. درجایی که درگیری وجود دارد، مانند یمن و سوریه، وضعیت بدتر است. سازمان ملل تخمین می‎زند که تعداد یمنی‌هایی که در سال‌۲۰۲۱ از ناامنی غذایی رنج می‌برند به ۲۴میلیون نفر (۸۳درصد از جمعیت) رسیده است که ۲/۱۶میلیون نفر به غذای اضطراری نیاز دارند. جنگ در سوریه پیامدهای ویرانگری داشته است؛ بیش از ۱۲میلیون سوری در ناامنی غذایی قرار دارند که تنها در سال ۲۰۲۰ حدود ۵/۴میلیون نفر افزایش داشته است. در عراق افزایش ناامنی غذایی، ناشی از درگیری‌های متناوب و نوسان قیمت جهانی نفت بوده است، به‌طوری که امروزه بیش از ۴میلیون عراقی به کمک‌های بشردوستانه نیاز دارند.
امنیت غذایی یک حق اساسی بشر است. دسترسی به حداقل مقدار کافی غذای مغذی می‌تواند به‌عنوان اساسی‌ترین حقوق بشر در نظر گرفته شود. با این حال، برای صدها میلیون نفر، این حق رعایت نمی‌شود. معمولا به دلایلی که کاملا خارج از کنترل آنهاست، سیاست‌ها و سرمایه‌گذاری‌های کنونی سیستم‌های غذایی در پاسخگویی به چرخه بین‌نسلی گرسنگی در بسیاری از نقاط جهان ناکام هستند. باید به دنبال راهکارهایی بلندمدت‌تر از ۲۰۳۰ بود. حق غذا باید در سیاست‌ها، برنامه‌ها و فرآیندهای نظارتی سیستم‌های غذایی نقش محوری داشته باشد و مردم بتوانند حق خود را برای غذا به روش‌هایی که از نظر اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی مناسب است، تحقق بخشند. در بافت محلی، سرمایه‌گذاری روی جوانان به منظور ظرفیت‌سازی برای تبدیل شدن آنان به رهبران تحول سیستم‌های غذایی ضرورت داشته و به معنای سرمایه‌گذاری در آموزش و توسعه مهارت‌های آنان است.
دولت‌ها باید دسترسی عادلانه به منابع و برنامه‌های اقتصادی و اجتماعی را برای جوانان فارغ از جنسیت بهبود بخشند. دولت‌ها باید اطمینان حاصل کنند که سیستم‌های غذایی با سرمایه‌گذاری در تولیدات متنوع کشاورزی متنوع و بازارهای فروش و با حمایت از شرایط کاری بهتر و دستمزدهای منصفانه، معیشت مناسب و جذابی را برای جوانان فراهم می‌کنند.
* کارشناس اقتصادی
منبع: آینده‌نگر