جنگ هرمزدگان و روی کار آمدن دودمان ساسانیان

پاره‌ای از مورخان، یازدهم سپتامبر سال ۲۲۶ میلادی (شهریور‌ماه) را سالروز جنگ هرمزدگان (که در کنار رود جراحی- در نیمه راه شوش و بهبهان روی داد و نبرد سوم- نبرد نهایی اردشیر بابکان و اردوان پنجم بود) ذکر کرده‌اند و از آن به نام جنگ داخلی ایرانیان نام برده‌اند. پاره‌ای از مورخان طبق محاسبات تقویمی تازه، وقوع این نبرد را ۲۸ مارس سال ۲۲۴ میلادی نوشته‌‌اند.
در این جنگ اردشیر بابکان حاکم پارس (فارس، کرمان و اصفهان امروزه) بر اردوان پنجم شاه اشکانی غلبه کرد که با کشته شدن وی حکومت ۴۷۶ ساله اشکانیان پایان یافت. اردشیر با وجود علاقه‌ای که به کرمان داشت و پیش‌بینی می‌شد که این شهر را مرکز حکومت خود قرار دهد، پایتخت را از تیسفون (کنار دجله و ۳۵ کیلومتری جنوب بغداد امروز) منتقل نکرد. برخی از مورخان نوشته‌اند که اردوان در جریان همین نبرد کشته شد و پاره‌ای دیگر نوشته‌اند که فرار کرد و دو سال بعد- سال ۲۲۶- در مخفیگاه خود در گذشت.
ساسانیان در طول حکومت چهار قرنی خود مانع از ورود نژاد نیمه زرد از آسیای مرکزی (آلتایی‌ها و همسایگان‌شان) به قلمرو ایران در منطقه فرارود و ایران خاوری- اختلاط نژاد و در نتیجه تفاوت فرهنگ و تنزل تمدن شدند. آنان کوشش داشتند که اختلاط نژاد در ایران صورت نگیرد. به علاوه، امکان ندادند که حکومت روم در آسیای غربی پیشروی کند. آیین زرتشت را دین رسمی (دولتی) ایرانیان قرار دادند و رومیان را وادار کردند که پیروان آن را در قلمروی خود مخصوصا در بالکان تحمل کنند. ساسانیان که اردشیر سر‌سلسله آنان است پایه‌گذار یک ناسیونالیسم افراطی در ایران بوده‌اند که ریشه‌های آن باقی مانده است.