«جهان‌صنعت» در گفت‌وگو با جلال میرزایی بررسی کرد؛ تحقق دستاوردهای بریکس از مسیر برجام و FATF

علیرضا کیانپور- ابراهیم رییسی که روزهای پایانی هفته گذشته را در ژوهانسبورگ گذرانده ‌بود تا به‌عنوان رییس دولت یکی از «کشورهای دوست بریکس» در پانزدهمین نشست این گروه بینادولتی شرکت کند، بعدازظهر دیروز به تهران بازگشت و در همان بدو ورود نیز در سخنانی مفصل از «دستاوردهای عضویت جمهوری اسلامی در بریکس» سخن گفت. رویکردی که در یکی، دو روز گذشته به مهم‌ترین بحث خبرگزاری‌های دولتی و رسانه‌های حامی دولت نیز تبدیل شده و البته این در حالی است که این رویکرد با شدت و حدتی به ‌نسبت کمتر، حتی پیش از عزیمت رییسی به ‌سوی آفریقای‌جنوبی نیز در این طیف از رسانه‌ها دیده می‌شد؛ رویکردی که ازقضا مشابه آن را در همین ماه‌های اخیر، پیش و به‌خصوص پس از عضویت ایران در پیمان شانگهای شاهد بودیم و براساس آن، این‌طور به جامعه و افکار عمومی القا شد که فتح‌الفتوحی بزرگ در حوزه اقتصاد و سیاست خارجی صورت گرفته و اگر دولتمردان هم به جای مردمی بودند که در سخت‌ترین شرایط ممکن به‌لحاظ معیشتی روزگار می‌گذرانند، احتمالا چنین پیامی را نشانه‌ای از بهبود اوضاع خود تفسیر می‌کردند. حال آنکه نه در این یکی، دو روز گذشته، شاهد واکنش چشمگیر بازار به خبر عضویت ایران در بریکس بودیم و نه البته در این حدود دو ماهی که از عضویت ایران در شانگهای می‌گذرد.
روایت رییسی از عضویت در بریکس
ابراهیم رییسی همسو با جریان رسانه‌ای دولت همین که به تهران رسید، از دستاوردهای «سفر مهم» خود سخن گفت و تاکید کرد: «اهمیت این سفر از این جهت است که «بریکس» یکی از ائتلاف‌های مهم جهانی است که نقش موثری در توسعه و ارتقای همکاری‌های اقتصادی و تجاری در بخش قابل‌توجهی از جهان دارد. ائتلاف‌های جهانی نظیر بریکس و شانگهای، ائتلاف‌های نوظهوری هستند که کاملا مخالف یکجانبه‌گرایی بوده و با نگاه احترام به استقلال کشورها برای همگرایی و همکاری در جهت پیشرفت امور ملت‌ها تشکیل شده‌اند.» او همچنین با اشاره به اینکه «بریکس عمدتا متمرکز بر همکاری‌های تجاری و اقتصادی است»، خاطرنشان کرد: «نظام سلطه به‌دنبال آن است که با سلطه‌گری اجازه ندهد اقتصاد کشورهای مستقل از جمله ایران در ارتباط با دیگر کشورهای مستقل در منطقه و دنیا رشد کند، اما ارتباطات اعضای بریکس حتما در این راستا که در این مجموعه کشورهای مستقل می‌خواهند ارتباطات تجاری و اقتصادی خود را با یکدیگر گسترش دهند مهم و به اقتصاد مقاومتی نیز کمک می‌کند.»
سیاست‌ورزی واقع‌گرا، چندجانبه‌گرایی حقیقی و بیش از آن
بدین ترتیب رییسی اگرچه به‌ظاهر از اقتصاد صحبت می‌کند و حتی اذعان دارد که این گروه، «عمدتا متمرکز بر همکاری تجاری و اقتصادی» است، اما بلافاصله از «نظام سلطه» سخن می‌گوید و در ادامه نیز با نگاهی کاملا سیاسی و امنیتی، به تشریح دستاوردهای عضویت ایران در یک گروه مشترک اقتصادی-تجاری سخن می‌پردازد. نکته‌ای که به‌زعم یک استاد علوم سیاسی و روابط بین‌الملل دانشگاه که به‌عنوان یکی از اعضای کمیسیون انرژی مجلس و رییس کمیته سیاسی فراکسیون امید، سابقه حضور در مجلس و نمایندگی مردم را در کارنامه دارد، به‌تعبیری همان مساله مهمی است که دولت باید در راستای بهره‌برداری حداکثری از عضویت در بریکس، شانگهای و دیگر همکاری‌های بین‌المللی در حوزه اقتصاد، مدنظر قرار دهد. جلال میرزایی که در این رابطه با «جهان‌صنعت» به گفت‌وگو نشسته، در حالی معتقد است که «دولتمردان باید با نگاهی واقع‌بینانه، اولا از بزرگنمایی بیش از اندازه عضویت ایران در بریکس خودداری کنند تا احیانا منجر به بالا رفتن نامعقول سطح انتظار جامعه از عضویت در بریکس نشوند» و «ثانیا بنابر اصول مقدماتی دیپلماسی، کسب بیشترین منافع ملی و در این بحث خاص، به‌دست آوردن بیشتر سود و دستاورد اقتصادی را برای ایران و ایرانیان در اولویت رفتار و گفتار خود قرار دهند»، به رییس، اعضای دولت و همچنین رسانه‌ها و جریان‌های سیاسی حامی دولت توصیه می‌کند که «با رویکرد واقع‌بینانه، سعی کنند ضمن بهره‌برداری حداکثری از عضویت ایران در بریکس، شانگهای و مجامع و پیمان‌هایی از این دست، اتفاقا همان‌طور که در گفتار تاکید دارند، سعی کنند به معنای واقعی کلمه چندجانبه‌گرایی را دنبال کنند و با عبور واقعی از یکجانبه‌گرایی که به‌تعبیری در رویکرد «نگاه به شرق» نیز به نظر می‌رسد، سعی کنند در راستای تعامل گسترده با تمام بازیگران جهانی از غرب تا شرق گام بردارند تا بنابر آنچه برعهده دارند، زمینه‌ساز تحقق حداکثر منافع ملی برای این مملکت شوند.»
این «بریکس» چیست که ایران در پی عضویت اوست!
گروه «بریکس» که روز پنجشنبه و در پایان نشست سه‌روزه خود در پایتخت آفریقای جنوبی، با درخواست ایران و ۵ کشور دیگر جهت عضویت در آن موافقت کرد، گروهی است که در بدو تاسیس، متشکل از ۵ کشور بود. کشورهایی عمدتا با وسعت جغرافیایی گسترده و مهمتر از آن، جمعیت عظیم که البته همگی از کشورهای در حال توسعه‌ای هستند که در دهه‌های گذشته، مسیر چشمگیری را در این راستا پیموده و هم‌اکنون آن‌طور که این ۵ کشور تاکید دارند، به‌عنوان «قدرت‌های اقتصادی نوظهور» شناخته می‌شوند. گروهی متشکل از برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی که ازقضا حروف نخست نام لاتین همین پنج کشور است که کنار هم قرار گرفته و به کلمه اختصاری «بریکس» تبدیل شده‌ است؛ اما آنچه به‌واقع مهمتر از نام این گروه است، اهمیت این ۵ کشور در اقتصاد جهانی و البته دیگر مناسبات جامعه جهانی است؛ کشورهایی که رشد اقتصادی‌شان، در سال‌های اخیر منجر به جلب اعتماد جهانی شده است.
بریکس که تا پیش از عضویت ایران و ۵ کشور دیگر، حدود یک‌چهارم از سهم تولید ناخالص داخلی جهانی را در اختیار داشت و ظاهرا در حال حاضر، ۵/۳۱ درصد آن ‌را در اختیار دارد، در عین حال ۴۶ درصد از نیروی کار دنیا، یک‌چهارم مساحت خشکی زمین و حدود ۴۰ درصد از جمعیت جهان یعنی ۳ میلیارد و ۱۸۷ میلیون نفر در سال ۲۰۲۱ را شامل می‌شود. این درحالی است که بنابر آنچه در پایان نشست اخیر این گروه در ژوهانسبورگِ آفریقای جنوبی اعلام شد، بریکس در حالی درخواست عضویت نزدیک به ۳۰ کشور را بررسی می‌کرد که در موضع‌گیری اخیر خود با عضویت ۶ کشور ایران، آرژانتین، اتیوپی، امارات عربی متحده، عربستان سعودی و مصر موافقت کرده است. هرچند عضویت رسمی ایران و ۵ کشور دیگر، حدود یک سال دیگر در سال ۲۰۲۴ میلادی رقم خواهد خورد؛ موعدی که البته نه آغاز تحولات اقتصادی ناشی از عضویت در بریکس، بلکه نقطه آغاز مجموعه تحولاتی خواهد بود که اگر به‌درستی پیش رود و مدیریت شود، می‌تواند دستاوردهایی برای ایران به‌همراه داشته باشد.
فرصت‌ها در سایه عضویت در بریکس
جلال میرزایی که در مجلس دهم به‌عنوان یکی از اعضای کمیسیون انرژی حاضر بود، در این رابطه می‌گوید: «دولتمردان باید از بزرگنمایی بیش از حد در این خصوص خودداری کنند. حال آنکه پس از دعوت از ایران جهت عضویت در بریکس، دولتمردان آن ‌را دستاوردی بزرگ قلمداد کرده‌اند و می‌گویند عضویت در بریکس خط بطلانی بر تحریم‌ها و گامی مهم در راستای اعتلای تجارت خارجی است!» او با اشاره به برخی اظهارنظرهای دولتمردان در این رابطه می‌گوید: «برخی گفتند عضویت در بریکس به بهبود روابط سیاسی و دیپلماتیک جمهوری اسلامی کمک می‌کند، برخی گفتند این مساله نشان‌دهنده تغییر جهت اقتصادی جهان به‌سمت نظم غیرغربی است. برخی از پایان سلطه دلار سخن گفتند و بعضی آن ‌را به‌معنای پایان یافتن تحریم‌ها یا به بیان دقیق‌تر آثار سوء این تحریم‌ها، تحلیل کردند. همزمان دو خبرگزاری نزدیک به دولت نیز در دو گزارش تحلیلی به‌شدت از عضویت ایران در بریکس استقبال کردند.» میرزایی با تاکید بر لزوم تامل هرچه بیشتر بر اهمیت دولتمردان درخصوص عضویت در بریکس یا هر نهاد و تشکیلات بینادولتی می‌گوید: «مساله این است که چگونه می‌توانیم از فرصت‌هایی که در سایه عضویت در بریکس پیش می‌آید، استفاده کنیم، به‌عنوان مثال عراق به‌عنوان کشوری که مرزهای طولانی در غرب کشور دارد و به‌لحاظ سیاسی، فرهنگی و اقتصادی اشتراکات فراوانی دارد و می‌توان گفت که شاید از مهم‌ترین بازیگرانی است که منجر به توسعه اقتصادی ما شود، اما واقعیت به ما می‌گوید که حجم مجموع مبادلات ایران و عراق کمی بیش از ۱۲ میلیارد دلار است، آن ‌هم در حالی که بنابر گزارشی که همین چند روز پیش منتشر شد، حجم تبادل اقتصادی ایران با عراق، بیش از حجم تبادل ایران با هر یک از دیگر همسایگان ما است.»رییس کمیته سیاسی فراکسیون امید مجلس پیشین با تاکید بر واکنش افکار عمومی به خبر عضویت ایران در بریکس می‌گوید: «در این مدت برخی از من پرسیدند که مگر عضویت در شانگهای چه تاثیری بر وضع اقتصاد کشور گذاشت که عضویت در بریکس داشته باشد. این در حالی است که در کوتاه‌مدت و به‌طور مشخص در بحث تاثیر بر بازار، می‌توان گفت که هم در زمان عضویت در شانگهای شاهد واکنش قابل‌توجهی از سوی بازار نبودیم، هم در بحث اخیر درخصوص عضویت در بریکس و در خوش‌بینانه‌ترین حالت می‌توان گفت که بازار و به‌عنوان نمونه بازار ارز در این یکی، دو روز تقریبا بی‌تفاوت بوده است.»
بریکس و چالش فروش نفت ایران
با این همه اما یک نکته مهم در بررسی دستاوردهای احتمالی عضویت ایران در بریکس، این است که به جز روسیه، باقی اعضای موسس بریکس، جزو مهم‌ترین خریداران نفت هستند؛ نکته‌ای که از قضا در بحث انتخاب کشورهایی که این گروه به آنها پیشنهاد عضویت داده نیز قابل ‌رویت است و شاهدیم که این گروه همزمان با موافقت با درخواست عضویت ایران، با درخواست عضویت عربستان نیز موافقت کرده است. این عضو کمیسیون انرژی مجلس دهم در پاسخ به این پرسش «جهان‌صنعت» در خصوص اینکه آیا عضویت در بریکس می‌تواند به بهبود وضعیت فروش نفت ایران کمک کند، می‌گوید: «در این خصوص هم باید واقع‌بینانه نگاه کنیم و تاثیر تحریم را آن‌طور که به‌واقع است، در نظر بگیریم؛ تحریمی که طبیعتا در بحث فروش نفت، چه به اعضای بریکس و چه به هر کشور دیگر، تاثیرگذار است.» او اضافه کرد: «نکته مهم دیگر این است که اعضای بریکس وضعیت مشابهی ندارند و این تحلیل که اعضای بریکس دنبال کاهش نقش دلار و مشخصا کاهش ارتباط با آمریکا هستند، به‌واقع نادرست است، از جمله هندوستان نه‌تنها چنین رویکردی ندارد؛ بلکه اتفاقا تعاملاتی گسترده با اروپا و آمریکا دارد. نکته‌ای که درخصوص برزیل و آفریقای جنوبی نیز صادق است و شاید بتوان گفت، به جز روسیه در شرایط کنونی که درگیر جنگ با اوکراین است، هیچ‌یک از اعضای بریکس هم چنین نگاهی به جامعه جهانی ندارند و شاید بتوان گفت این نگاه نسبت‌به جامعه جهانی و به‌طور مشخص آمریکا، از جهاتی ازسوی چین و به‌طور مشخص ازسوی روسیه و به‌طور کاملا منحصربه‌فرد و خاص ازسوی ایران وجود دارد. در واقع عضویت در بریکس اگرچه فرصت خوبی است، اما نباید آن را به‌عنوان جایگزین برجام یا حل اختلافات با آمریکا و اروپا در نظر گرفت و قطعا برای بهره‌برداری حداکثری از عضویت در بریکس نیز باز باید مشکل‌مان با غرب را حل کنیم.» او گفته است: «چین در حال حاضر حدود ۸۰۰ میلیارد دلار در سال با اروپا تجارت دارد و حجم تجارت سالانه‌اش با آمریکا نیز حدود ۷۵۰ میلیارد دلار است. در واقع اگر کشورهای هم‌پیمان ایالات‌متحده بیرون از اروپا از جمله ژاپن و کره‌جنوبی و کشورهایی از این دست را در نظر بگیریم، بیشترین حجم تجارت خارجی چین با همین کشورهای غربی است، نه کشورهای عضو بریکس و گروه‌هایی از این دست.» او می‌گوید: «یک مثال جالب دیگر عربستان است.
در حالی که در ایران اینچنین از بحث عضویت در بریکس استقبال شده، عربستان اعلام کرد که بحث عضویت را بررسی خواهد کرد، چراکه این کشور نمی‌خواهد عضویت بریکس را جایگزین روابط خود با آمریکا و اروپا کند و ما نیز باید به این مهم آگاه باشیم که عضویت در بریکس، جایگزین رابطه دیگری نیست.»میرزایی با تاکید بر این واقع‌گری در مناسبات سیاسی و دیپلماتیک، می‌گوید: «درحالی که ما روابط نزدیکی به برزیل و آفریقای جنوبی داریم، این کشورها از ایران نفت وارد نمی‌کنند.
هند هم همینطور است. روسیه هم کشوری درگیر جنگ تمام‌عیار است و وضعیت متفاوت و خاصی دارد. چینی‌ها هم پس از ناکام ماندن برجام، از ایران خارج شدند و خریدی که احیانا دارند، چشمگیر نیست. حتی در بحث تعامل با چین، وقتی به حجم تجارت ایران با چین در سال نگاه کنیم، به‌روشنی می‌بینیم دقیقا پس از خروج آمریکا از برجام، حجم این تجارت به‌طور سالانه کم و کمتر شده است.» او می‌گوید: «ضمن آنکه بحث اختلاف چین و آمریکا، بحث تازه‌ای نیست و دستکم از ابتدای ریاست‌جمهوری ترامپ شاهد تحریم‌های ایالات‌متحده علیه چین بودیم، اما هنوز هم شاهد این حجم مراودات تجاری میان دو کشور هستیم.»
اول برجام و FATF، آنگاه بریکس و شانگهای
رییس کمیته سیاسی فراکسیون امید مجلس پیشین گفت: «ایران ضمن اینکه به هیچ عنوان نباید از فرصت عضویت در این پیمان‌ها صرف‌نظر کند، باید در دیگر حوزه‌ها نیز در راستای رفع مشکلات سیاسی گام بردارد.» میرزایی همچنین در پاسخ به این پرسش که با مجموع این مباحث، چه توصیه‌هایی برای بهره‌برداری حداکثری از عضویت در بریکس به دولتمردان دارد، به «جهان‌صنعت» گفت: «اولا باید دقت کنیم که تاثیر عضویت در این دست مجامع آنی نیست. بنابراین نباید سطح انتظارات را بیش از حد و بی‌جهت بالا ببریم، چراکه پس از ۶ ماه، وقتی در عمل اتفاقی نیفتاد، باید پاسخگوی جامعه باشیم؛ چون مردم طبیعتا تصور می‌کنند وقتی دولت اینچنین از دستاورد مهم عضویت در بریکس و شانگهای به‌عنوان دو گروه اقتصادی سخن می‌گوید، لابد قرار است شاهد بهبود معیشت‌شان باشند!»
این عضو کمیسیون انرژی مجلس دهم با تاکید بر وضعیت خاص حاکم بر دولت و تردیدی که در جامعه نسبت‌به توانایی دولت وجود دارد، می‌گوید: «واقعیت این است که واحد پولی که مبنای تجارت کشورهای جهان است، دلار و یورو است. اعضای بریکس می‌خواهند برای اینکه کمی از استیلای دلار و یورو بر بازار بکاهند، به‌سوی واحد پول جدیدی بروند، اما باید دقت کنیم این بحث در حال حاضر تنها یک ایده است و تا تحقق این ایده، زمان بسیاری نیاز است. این در حالی است که کشورهای عضو بریکس و حتی چین به‌عنوان یک قطب اقتصادی هم در حال حاضر از همین دلار و یورو استفاده می‌کنند.» میرزایی همچنین در واکنش به این پرسش که آیا عضویت در بریکس می‌تواند دستکم بخشی از مشکلات ناشی از تحریم نظام بانکی را مرتفع کند و ایران بتواند با دردسر کمتر منابع فروش از نفت خود را به کشور بیاورد، می‌گوید: «اتفاقا نکته مهم دیگر همین است که عضویت در بریکس اگرچه می‌تواند تاثیر جزئی در دور زدن تحریم‌ها داشته باشد، اما مشکل تحریم را مرتفع نمی‌کند.
مشکل نظام بانکی ما پابرجاست و اگر می‌خواهیم از منافع بریکس و شانگهای استفاده کنیم، باید مشکل نظام بانکی‌مان را مرتفع کنیم.» میرزایی در پایان می‌گوید: «معتقدم دولت ابتدا و پیش از هر اقدام و کار دیگر، باید اتفاقا مشکلش را با غرب و مشخصا آمریکا حل کند. بحث مذاکرات هسته‌ای و برجام را که بی‌دلیل بیش از دو سال کش آمده، حل کند و در ادامه نیز در راستای حل مشکل نظام بانکی ایران، زمینه همکاری با FATF و خارج شدن از لیست سیاه این گروه ویژه اقدام مالی را فراهم کند، چراکه بی‌تردید ایران برای تعامل اقتصادی واقعی با جامعه جهانی، حتی اگر می‌خواهد این تعامل را با کشورهای عضو بریکس هم داشته باشد، باید ابتدا مشکل برجام و FATF را حل کند. شاید پذیرش این واقعیت برای دولت سخت و تلخ باشد، اما واقعیتی است انکارناپذیر!»