جولان گنج‌یابان در محوطه‌های باستانی

نادر نینوایی- یکی از نقدهای جدی به وضعیت میراث فرهنگی کشور، مربوط به جولان حفاران غیرمجاز در محوطه‌های تاریخی است. آمار قابل ملاحظه حفاری‌های غیرمجاز و تبلیغات گسترده و حتی آموزش گنج و دفینه‌یابی در فضای مجازی، صدای باستان‌شناسان را هم در آورده و انتقادهای جدی را برانگیخته است.
بسیاری چاره حل این مشکل را افزون بر فرهنگ‌سازی و سنگین‌تر شدن مجازات‌های موجود، استفاده بیشتر از نیروهای یگان حفاظت میراث فرهنگی می‌دانند. اگر در محوطه‌های تاریخی از تعداد کافی نیروهای یگان حفاظت میراث فرهنگی بهره گرفته شود و نگهبانی از آثار خفته در دل خاک به شکل 24ساعته و مستمر انجام گیرد، می‌توان با جولان حفاران غیرمجاز در محوطه‌های تاریخی مقابله کرد.
در سال‌های گذشته همواره یگان حفاظت میراث فرهنگی با کمبود نیروی انسانی و لجستیک مواجه بوده است. حال اما خبرها حاکی از تصویب استخدام نیروهای جدید یگان حفاظت میراث فرهنگی است؛ خبری که اگرچه خوشحال‌کننده به نظر می‌رسد اما در نظر گرفتن ملاحظاتی را نیز می‌طلبد. باید توجه داشت که در سالیان دور هم استخدام‌هایی در حوزه یگان حفاظت میراث فرهنگی انجام شده اما به سبب تغییر رسته آنها در طول سالیان، در عمل این استخدام‌ها نتیجه‌ای که انتظار می‌رفته را دربر نداشته است.
جولان حفاران در محوطه‌های باستانی
در نشست هم‌اندیشی که اخیرا در خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد، مصطفی ده‌پهلوان، باستان‌شناس و رییس پیشین پژوهشگاه میراث فرهنگی ماجرای حفاری و قاچاق آثار تاریخی را به تومور سرطانی برای ایران تشبیه کرد تا مخاطرات این عرصه بیش از پیش آشکار شود. وی گفت: این یک هیروشیمای فرهنگی است که در ایران اتفاق افتاده و قوه قهریه، قانون، قوه قضاییه و نیروی انتظامی باید سریع‌تر وارد عمل شوند.
در این نشست مهرداد ملک‌زاده، باستان‌شناس و عضو هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی با تاکید بر اینکه آسیب‌شناسی در زمینه حفاری و قاچاق لازم است، اظهار کرد: تا همین لحظه هم بسیاری از آثار را از دست داده‌ایم، گهگاه گفته می‌شود این اشیا از کشور خارج شود و آنجا امن‌تر است. به واقع که اینچنین است، یک شیء که در موزه بریتانیا یا متروپولیتن به نمایش گذاشته می‌شود برای خیلی از مسائل آن اندیشیده می‌شود، ولی اینکه چگونه خارج می‌شود، مهم است.
این باستان‌شناس از تخریب محوطه‌ها و لایه‌های باستان‌شناسی که بر اثر گنج‌یابی‌ها و در حفاری‌های قاچاق از بین رفته است، سخن گفت و افزود: برای برداشتن این اشیا، برگ‌هایی از تاریخ پریشان می‌شود.
او تاکید کرد: برای ما باستان‌شناسان، برخلاف آنچه مردم فکر می‌کنند، طلا و نقره ارزشی ندارد و حتی می‌تواند برای یک باستان‌شناس مضحک باشد. ما دنبال فرهنگ هستیم.
ملک‌زاده گفت: یک شیء برای کسی که خرید و فروش می‌کند، فقط یک شیء است، ولی برای من (باستان‌شناس) اینکه آن شیء در چه مواد، رسوب‌ها و نهشته‌هایی قرار داشته است، اهمیت دارد. اگرچه یک شیء تاریخی به تنهایی اهمیت دارد ولی اینکه پیوند آن با محیط نهشتگی آن چه بوده و در چه مختصاتی قرار داشته و چه پیوندهایی داشته است، بسیار ارزش دارد. برای باستان‌شناس این پیوندها مهم است. شیئی که از بافت جدا شده باشد مثل چشمی است که از چشمخانه درآمده است. اگر تک‌تک اشیا در جاهای دیگر پراکنده شود باستان‌شناس از روند و تطور فرهنگی آن عاجز می‌ماند. ما (باستان‌شناس) با گنج طرف نیستیم. برای ما گنج، آن شیء تاریخی نیست، بلکه گنج آن دانشی است که با حفاری قاچاق برای همیشه از بین می‌رود.
میثم لباف‌خانیکی، باستان‌شناس و عضو هیات علمی دانشگاه تهران نیز وضعیت قاچاق آثار تاریخی و حفاری‌ به انگیزه گنج‌یابی را به سرطانی تشبیه کرده است که هرچه سریع‌تر به شیمی‌درمانی نیاز دارد.
با توجه به این گفته‌های صریح و بی‌پرده باستان‌شناسان برجسته کشور، نامساعد بودن وضعیت حفاظت از محوطه‌های تاریخی و میراث فرهنگی بیش از پیش آشکار می‌شود؛ آنچه که اقدامی عاجل و موثر را می‌طلبد.
تصویب استخدام نیروی یگان حفاظت
در شرایطی که آثار تاریخی کشور زیر کلنگ حفاران غیرمجاز با مخاطره جدی رو‌به‌رو است، تصویب طرح استخدام نیروی یگان حفاظت میراث فرهنگی و به دنبال آن افزایش نیروها می‌تواند اقدامی مثبت ارزیابی شود. صاخیرا معاون اول رییس‌جمهوری در نامه‌ای خطاب به وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی سازمان اداری و استخدامی کشور از تصویب هیات وزیران جهت استخدام ۴‌هزار و ۲۴۰نیروی جدید یگان حفاظت خبر داد.
آنطور که رسانه «میراث‌باشی» گزارش داده در متن نامه عارف آمده است: «هیات وزیران در جلسه 7/‏2/‏1404 به پیشنهاد وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع‌دستی و تایید سازمان اداری و استخدامی کشور و به استناد بند (الف) ماده (۲۹) قانون مدیریت خدمات کشوری مصوب ۱۳۸۶ تصویب کرد. ایجاد (۴۲۴۰) پست سازمانی در وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع‌دستی برای ایجاد تشکیلات اداری پایگاه‌های ثبت میراث ملی و جهانی و تقویت تشکیلات یگان حفاظت میراث فرهنگی، موزه‌ها و گنجینه‌های میراث فرهنگی و امین اموال فرهنگی تاریخی وزارت یاد شده با رعایت قوانین و مقررات مربوط مجاز است.»
ملاحظات استخدام‌های یگان حفاظت
با وجود مثبت بودن نفس قضیه استخدام نیروی انسانی برای یگان حفاظت میراث فرهنگی اما به نظر می‌رسد استخدام صرفا ۴‌هزار و ۲۴۰نیروی یگان کافی نبوده و این تعداد نیرو برای حفاظت از محوطه‌های تاریخی پر شمار ایران کافی نیست. از سوی دیگر باید در نظر داشت که بسیاری از محوطه‌های تاریخی در مناطق خارج از محدوده اصلی شهرها قرار دارند و نگهبانی 24ساعته از آنها چالشی جدی بوده و نیاز به شیفت‌بندی و تامین نیروی گسترده دارد.
در کنار تمام این موارد باید چالش تغییر رسته نیروهای یگان حفاظت میراث فرهنگی در آینده و انتقال آنها از حوزه عملیاتی و حفاظتی به رسته اداری و مدیریتی را نیز در نظر گرفت. برای حل این مشکل لازم است در زمان تنظیم قراردادهای کاری، مشخصا ذکر شود نیرویی که برای یگان حفاظت استخدام شده، موظف است تا پایان دوران خدمتش به عنوان یگان حفاظت فعالیت داشته باشد و از انتصاب به پست‌های اداری منع می‌شود. در سالیان گذشته نادیده گرفتن همین موضوع سبب شده بود که نیروهای استخدام شده با عنوان یگان حفاظت به بخش‌های دیگر منتقل شوند و همین امر نیز انتقاداتی را برانگیخته بود.
با این همه در شرایط کنونی باید همین گام نخست برای استخدام نیروی یگان حفاظت جدید را به فال نیک گرفت و امیدوار بود که در آینده اقدامات موثرتری برای حفاظت از میراث و آثار تاریخی ایرانیان به کار گرفته شود.