حال پژوهش خوب نیست

مرتضی ملیجی*- دخترم داشت درس علوم می‌خواند. پیش من آمد و از من پرسید: آیا می‌دانی روش تحقیق علمی چند مرحله دارد؟ گفتم: بله، می‌دانم و با تعجب از او پرسیدم: مگر تو هم می‌دانی؟ گفت: بله. پنج مرحله دارد:۱- مشاهده ۲- پرسش ۳- فرضیه‌سازی ۴- آزمایش ۵- نتیجه‌گیری (نظریه). گفتم‌: چه خوب که شما می‌دانید برای انجام یک تحقیق علمی چه کار باید کرد! و این بار من از دخترم پرسیدم: آیا می‌دانی هفته‌ای که در آن هستیم چه نام دارد؟ گفت: نه. گفتم: هفته پژوهش (یا همان تحقیق علمی). مسوولان کشور برای ارزش و اهمیت قائل شدن و ترویج پژوهش هفته‌ای را به نام هفته پژوهش نامگذاری کردند. در این هفته برنامه‌ها و همایش‌ها و سخنرانی‌های مختلفی در خصوص ارزش و اهمیت پژوهش در رشد و توسعه جامعه برگزار می‌شود. برای مثال در همین هفته اخیر معاون آموزشی وزیر آموزش‌و‌پرورش در جایی عنوان کرده: «در‌صدد هستیم پژوهش از دوره دانش‌آموزی آغاز شود و دانش‌آموز به دانش‌پژوه تبدیل شود.» معاون پژوهشی وزیر آموزش و پرورش نیز از فرهنگ پژوهش به عنوان یک برنامه آموزشی و حوزه یادگیری یاد و اظهار می‌کند: «فرهنگ پژوهش باید از پایه اول ابتدایی جاری شود.» محی‌الدین بهرا‌م‌محمدیان اعلام می‌کند: «ترویج فرهنگ پژوهش میان دانش‌آموزان با برگزاری جشنواره جابر بن‌حیان و خوارزمی در حال پیگیری است.» در این راستا چند سالی است درسی به نام تفکر و پژوهش را به برنامه درسی پایه ششم ابتدایی اضافه کردند‌ اما با همه اینها نمی‌دانم چرا خروجی خوبی از آن بیرون نمی‌آید. چرا‌ دانش‌آموزان ما پرسشگر و پژوهشگر نشدند؟ در آموزش عالی هم، وضع دانشجویان بهتر از دانش‌آموزان نیست. در طول این هفته کارشناسان حوزه آموزشی در خصوص هفته پژوهش و دلایل ناکامی پژوهش در آموزش‌و‌پرورش و آموزش عالی سخن‌های بسیار گفته‌اند و مطالب زیادی نوشتند. عده‌ای پایین بودن بودجه پژوهش را عامل اصلی ناکامی آن می‌دانند و برخی دیگر نظام آموزشی را مقصر اصلی می‌دانند. آنها معتقدند نظام آموزشی ما اعم از آموزش‌و‌پرورش و دانشگاه‌ها با وجود تظاهر به ارزش قائل شدن برای پژوهش، یک نظام متمرکز، حافظه‌مدار و نتیجه و نمره‌گراست‌ که با تحقیق و پژوهش هیچ سنخیتی ندارد. مدرسه، دانشگاه، معلمان و اساتید دانشگاه به عنوان رکن عمده نظام آموزشی نه توان پژوهش دارند و نه تمایل به انجام آن.
یادم می‌آید هر بار که برای انجام امور کامپیوتری به دفتر خدمات کامپیوتری محله رفتم پی به ارزش و اهمیت تحقیق و پژوهش در مدرسه و دانشگاه بردم. یک بار دیدم مادر و فرزندی که ظاهرا فرزندش کلاس دوم ابتدایی بود وارد شد و به مسوول امور خدمات کامپیوتری گفت: یک تحقیق راجع به خوراکی‌های مفید و غیر‌مفید می‌خواهم. آقا گفت: چند صفحه باشد.
بلافاصله به تعداد صفحات خواسته شده، تحقیق آماده و پرینت شده تحویل داده شد. بار دیگر همین چند روز پیش بود که هوا آلوده بود. خانمی وارد شد که برای فرزندش تحقیقی راجع به آلودگی هوا می‌خواست. با خودم گفتم معنی پژوهش البته از نوع داخلی‌مان را فهمیدم. چند روز پیش یادداشت یکی از کارشناسان حوزه آموزش‌و‌پرورش را در روزنامه شهروند می‌خواندم که در خصوص جایگاه پژوهش، از خاطرات پرفسور حسابی در دانشگاه شیکاگو آمریکا و در اختیار گذاشتن چک سفید امضا برای پژوهشگران آن دانشگاه سخن می‌گفت و از این سو، این است وضع پژوهش ما در کشور. چرا در کشور ما هر امر مثبتی همچون پژوهش، خود تبدیل به یک مشکل و بحران می‌شود که رفع آن نیازمند عزمی ملی و صرف هزینه فراوان است؟ در مقاطع بالاتر دانش‌آموزان متوسطه و دانشجویان وضع به همین شکل است. با این تفاوت که انجام این‌گونه تحقیق‌نماها به جای اینکه توسط والدین یا دیگران انجام شود، توسط خود دانش‌آموز یا دانشجو با استفاده از تکنولوژی اینترنت و موتورهای جست‌وجوگر به راحتی با زدن یک کلیک انجام می‌شود. انجام کار تحقیقی که توسط اغلب دانشجویانم در کلاس‌های عملی تربیت‌بدنی برای فرار از انجام فعالیت‌ها یا معافیت از آن یا برای اخذ نمره، که در هر ترم تقاضا می‌شود از این دست تحقیق‌نماها هستند که جز هدر رفتن هزینه و کاغذ چیزی از آن عاید نخواهد شد. در دوره تحصیلات تکمیلی نیز با وجود بازار داغ و پررونق تهیه پایان‌نامه و مقاله، خود بخوان حدیث مفصل از این مجمل.
حال برای حال بیمار پژوهش چه باید کرد؟ به نظر من قبل از انجام هر کاری ابتدا باید بیمار بودن حال پژوهش را پذیرفت، سپس برای درمان آن اقدام کرد. تا زمانی که مسوولان آموزش‌و‌پرورش با افتخار از انجام طرح‌هایی چون جابربن حیان در ترویج فرهنگ پژوهش (که همه از انجام آن توسط والدین واقف هستند) سخن می‌گویند و روسای دانشگاه‌ها از تعداد مقاله‌های (کپی، جعلی و تهیه شده از میدان انقلاب) در مجلات و بالا رفتن رتبه علمی‌شان فخر می‌فروشند، حال پژوهش خوب نمی‌شود.
* دکترای تربیت بدنی