حقی که خورده شد

هیات حاکمه افغانستان با وجود اذعان کلامی به اجرای تعهدات، در بیانیه‌ها و اظهارات مسوولان خود ۴ بار معاهده ۱۳۵۱ میان ایران و افغانستان در مساله هیرمند را نقض کرده‌‌ است.
فارس در گزارشی نوشت: یکی از تکراری‌ترین مواضع سیاست‌ خارجی مرتبط با ایران اذعان مقامات کشور افغانستان به پایبندی به معاهده ۱۳۵۱ به منظور تعیین و تکلیف حق‌آبه هیرمند است، اگرچه ممکن است میان حاکمان افغانستان در ۵۰ سال گذشته تفاوت‌های ایدئولوژیک بسیاری وجود داشته باشد اما اگر یک محور بخواهد میان تمامی این حاکمان مشترک تلقی شود، همین مساله اعلام گفتاری پایبندی به معاهده ۱۳۵۱ رودخانه هیرمند است.
در این راستا، آخرین گروهی که سنت حاکمان پیشین افغانستان را ترک نکرد و همچنان به ادعای گفتاری پایبندی به معاهده ۱۳۵۱ میان ایران و افغانستان اکتفا می‌کرد، طالبان بود که هم‌اکنون هیات حاکمه افغانستان را راهبری می‌کند.
پس از پیگیری ایران از سوی ابراهیم رییسی، رییس‌جمهور به منظور احقاق حقوق مردم شرق کشور و رهاسازی حق‌آبه، مقامات طالبان‌ بیانیه‌ای صادر کردند. اگرچه در این بیانیه قید پایبندی به معاهده ذکرشده بود، اما واکاوی دقیق آن بیانگر چند عبارت نقض‌کننده معاهده ۱۳۵۱ هیرمند است.
در دومین پاراگراف از بیانیه طالبان در واکنش به احقاق حقوق ایران، دقیقا پس از اعلام تعهد طالبان به تعهدات مندرج در عهدنامه آورده شده است که «از اینکه در سال‌های اخیر در افغانستان و منطقه خشکسالی رخ داده و سطح آب پایین آمده است، به شمول دریای هلمند (رودخانه هیرمند) تعداد زیادی از ولایات و مناطق کشور از خشکسالی رنج می‌برند و آب کافی وجود ندارد.»
تعهدی که طالبان از آن شانه خالی می‌کند
مقامات طالبان در حالی سطح پایین آب و کلمه خشکسالی را به عنوان دلیل خشکسالی مطرح می‌کنند که معاهده هیرمند، تعریف متفاوتی از میزان خشکسالی و ترسالی ارائه داده و بر اساس بند ج ماده یک این معاهده «یک «‌سال نرمال آب» عبارت از سالی است که مجموع جریان آب از اول اکتبر تا ختم سپتامبر سال مابعد در موضع دستگاه آب‌شناسی دهراود بر‌رود هیرمند (‌هلمند) بالاتر از مدخل بند کجکی ۷۱۵/۵۶۶۱ میلیون متر‌مکعب اندازه‌گیری و محاسبه شده است.»
بر این اساس مقامات طالبان در این بیانیه با نقض بند ج ماده یک برخلاف حرف‌های خود، معاهده ۱۳۵۱ را زیر پا گذاشته‌اند.
نکته قابل توجه اینکه موارد ناقض معاهده هیرمند در بیانیه طالبان به مورد یادشده ختم نمی‌شود و طالبان در پایان این بیانیه عنوان کرده است: «‌ذخایر آب ما به اندازه‌ای برسد که اگر آن‌ را به ایران جاری بسیازیم و در دریای خشک هلمند صدها کیلومتر مسیر را طی کند، به آن کشور (ایران) برسد.»
بر این مبنا در حالی طالبان به موانع رودخانه هیرمند اشاره می‌کند که مطابق ماده ۵ عهدنامه موظف است، هرگونه مانع عدم رسیدن حق‌آبه هیرمند به مرز ایران را رفع کند. بر اساس معاهده هیرمند «افغانستان موافقت دارد اقدامی نکند که ایران را از حق‌آبه آن از آب رود هیرمند (‌هلمند) که مطابق احکام مندرج مواد دوم و سوم و چهارم ‌این معاهده تثبیت و محدود شده است بعضا یا کلا محروم سازد.»
بر این مبنا، طالبان با اشاره به موانع ایجادشده در رودخانه هیرمند به جای رفع آن رسما با این بیانیه ۲ بار معاهده هیرمند میان دو کشور ایران و افغانستان را نقض کرده است.
مناقشه بر سر سد کجکی
یکی دیگر از موارد نقض معاهده که اخیرا نیز از سوی مقامات طالبان تکرار شده است، موضعی است که توسط معاون سیاسی وزیر خارجه افغانستان مطرح شد. بر این اساس این مقام مسوول گفته بود: «‌سد‌های آب جزو مراکز حساس محسوب می‌شوند و به هیچ‌وجه به کارشناسان ایرانی اجازه داده نمی‌شود از سد کجکی بازدید کنند.»
این در حالی است که در سال‌هایی که برحسب شرح ماده ۵ معاهده عنوان شده است: «اگر مقدار جریان آب کمتر از سال نرمال باشد و کمیسار جانب ایرانی راجع به جریان آب ‌بالاتر از مدخل بند کجکی بر هیرمند (‌هلمند) در دستگاه آب‌شناسی دهراود طالب معلومات گردد جانب افغانی ارقام مربوطه را که توسط آن دستگاه ‌ثبت شده است به دسترس وی می‌گذارد. در اثر تقاضای کمیسار ایرانی افغانی راپور ماهانه جریان آب را که در دستگاه دهراود ثبت گردیده است به وی‌ ارائه می‌دارد. در صورت تقاضای کمیسار ایرانی کمیسار افغانی با وی همکاری خواهد نمود تا جریان آب را در دستگاه دهراود مشاهده و اندازه‌گیری‌ کند.»
بر اساس معاهده در صورت درخواست طرف ایرانی، افغانستان باید اجازه مشاهده و اندازه‌گیری اطلاعات ایستگاه دهراود در بالادست سد کجکی را مهیا کند و اظهارات مقامات طالبان به وضوح نقض معاهده هیرمند به حساب می‌آید.
حق‌آبه هیرمند، تقریبا صفر
فارس در ادامه گزارش خود می‌نویسد: بر اساس پایش ایستگاه‌های مستقر بر رود هیرمند در ورودی آب این رودخانه به ایران که اداره آب منطقه‌ای سیستان‌و‌بلوچستان در اختیار ایران قرار داده است، میزان ورودی آب هیرمند در سال جاری به ایران بسیار ناچیز و در حد صفر است. این در حالی است که مطابق معاهده در سال‌هایی که با تایید کمیسار ایران کمتر از میزان نرمال بارش داریم، بر اساس دستورالعملی باید میزان حق‌آبه تعیین شود.
این در حالی است که هیات حاکمه افغانستان در سال جاری آبی به سوی ایران رهاسازی نکرده و این مساله نیز نقض آشکار معاهده در عمل است.
با توجه به گزاره‌های یاد‌شده، پژمان تیموری، کارشناس دیپلماسی آب در گفت‌وگو با خبرنگار فارس اظهار داشت: اجرای یک معاهده بین‌المللی به گفتار نیست و باید در عمل صحت‌‍‌سنجی شود.»
این کارشناس مدیریت منابع آب گفت: «دوره اظهارنظرهای بی‌اساس سیاسی گذشته و بر اساس توانمندی موجود در ایران می‌توان به دقت بالا میزان آب ورودی به حوضه آبریز هیرمند را محاسبه و حق‌آبه ایران را تایید کرد و نقض یک معاهده به سرعت مشخص است.»
تیموری گفت: «هیات حاکمه افغان جا پای حکومت‌های گذشته این کشور گذاشته و قصد دارد مساله حق‌آبه را در سیاست و رسانه پیگیری کند، در حالی که عمل به معاهده یک مساله عملیاتی است و تنها ورودی آب هیرمند در مرز ایران، میزان صداقت در تعهدات را مشخص می‌کند.»
باید منتظر ماند و دید، هیات حاکمه افغانستان همچنان بر نقض آشکار معاهده هیرمند ادامه می‌دهد یا با رهاسازی حق‌آبه علاوه بر کاهش مشکلات مردم افغانستان در مسیر رودخانه هیرمند در پایین‌دست سد کمالخان به تعهدات بین‌المللی خود عمل می‌کند.