خانه داروغه، تلفیقی از هنر ایران و روس

نادر نینوایی- اگر به گشت‌و‌گذار در خانه‌های تاریخی علاقه‌مندید، به هیچ‌وجه نباید بازدید از خانه تاریخی داروغه مشهد را از دست بدهید. این خانه اگرچه در دوره قاجاریه ساخته شده، اما معماری آن با سایر خانه‌های هم‌عصرش بسیار تفاوت دارد. در واقع بهره‌گیری از معماری روس در ساخت خانه داروغه، این خانه را از نمونه‌های هم‌عصر خود متفاوت و متمایز کرده است. استفاده از تندیس‌های گچی که تصاویری از فرشتگان بالدار و سر انسان را به نمایش گذاشته‌اند از جمله المان‌های معماری روسی است که در ساخت بنا به کار رفته است. همچنین پله‌های پیچ‌و‌تاب‌خورده‌ای که از حیاط به سمت بنای ساختمان بالا رفته نیز شکوهی خاص به این خانه تاریخی داده است. در بازدید از خانه داروغه آدم احساس می‌کند به بخشی از اروپای شرقی اواخر قرن نوزدهم و مثلا به خانه نجیب‌زاده‌ای روسی پا گذاشته و کمتر به ذهن خطور می‌کند که این خانه زمانی به داروغه‌ای ایرانی در عصر قاجار اختصاص داشته است.
با این همه ردپای معماری ایرانی و المان‌های مربوط به کشورمان نیز در بنای خانه داروغه وجود دارد که ارسی‌های به‌کار‌رفته در درب و پنجره‌ها از آن جمله‌اند و باعث شده‌اند که نمادهایی از معماری تاریخی دو کشور همسایه به نمایش در‌آیند.
تاریخچه خانه داروغه
خانه داروغه مشهد در اواخر دوران قاجاریه و به دستور آخرین داروغه مشهد یعنی یوسف‌خان هراتی ساخته شده است. یوسف‌خان علاوه بر اینکه داروغه مشهد بوده به عنوان نخستین رییس نظمیه پس از مشروطه نیز شناخته می‌شود. آنطور که در تاریخچه خانه داروغه آمده در ابتدا یوسف‌خان صرفا برای پذیرایی و مراسم رسمی از آن استفاده می‌کرده، اما بعدها وراث او در آن سکونت داشته‌اند.
پس از یوسف‌خان وراث این مقام قاجاری خانه را در اختیار می‌گیرند تا آنکه نهایتا در سال ۱۳۶۶ هیات روستای شهیدیه میبد یزد، خانه داروغه را از ورثه خریداری و از آن برای برگزاری مراسم مذهبی استفاده می‌کند. به مرور این خانه به فراموشی سپرده می‌شود و البته نیاز به مرمت پیدا می‌کند. نهایتا خانه داروغه در سال ۱۳۸۱ شمسی با شماره ثبت ۶۳۵۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت می‌رسد و در سال ۱۳۹۱ توسط شهرداری و شرکت عمران و مسکن‌سازان ثامن خریداری و مرمت می‌شود. در واقع خانه داروغه مشهد یکی از ۴۱ بنای تاریخی شهر است که با طرح نوسازی شهر مشهد تخریب نمی‌شود و شانس بازدید از آن همچنان برای دوستداران میراث فرهنگی کشور وجود دارد.
معماری خانه
مساحت ۱۱۰۰متری خانه داروغه مشهد، جلوه خاص و باشکوهی به بنای این خانه بخشیده است. معماری این خانه تلفیقی از معماری روسی و ایرانی است. خانه کمی از سطح کوچه پایین‌تر ساخته شده است. وجود حوض و باغچه‌ها، نمای فرح‌بخشی به حیاط داده است و قرارگیری ساختمان اصلی در دو طبقه مشرف به حیاط امکان تماشای زیبایی حیاط از داخل خانه را فراهم کرده است.
آنطور که صاحب‌نظران می‌گویند استفاده از آجر‌های قالبی در اشکال مختلف، کاربرد کاشی‌های هفت‌رنگ، استفاده از تزیینات چوبی زیر سقف‌ها، به کار بردن تندیس‌های گچی و تراش‌خورده مانند سر شیر، سر انسان و فرشته بالدار در نمای رو به حیاط، از عناصر معماری روس محسوب می‌شوند.
با وجود این طراحی پله‌های دو طرف از حیاط به ساختمان خانه و ارسی‌های سنتی ایرانی در معماری خانه نماد‌های شرقی آن هستند. با این تفاسیر می‌توان اینطور گفت که این خانه ترکیبی از شکوه خانه‌های تاریخی روس و معماری سنتی ایرانی است.
این خانه تاریخی از دو بخش مختلف برای استفاده در فصول گرم و سرد ساخته شده و دارای قسمت‌های جداگانه تابستان‌نشین و زمستان‌نشین است. استفاده از بادگیر در طراحی بخش تابستان‌نشین و قرار‌گیری حوض آب در نزدیکی این بخش، به آن آب و هوایی خنک و مطبوع در تابستان بخشیده است.
در بخش زمستان‌نشین نیز می‌توان شاهد استفاده از یکی از اولین شومینه‌هایی سنتی بود که در مشهد مورد استفاده قرار می‌گرفته است. همچنین استفاده از تکنیک پنجره دوجداره البته در شکل و شمایل سنتی‌اش در این بنا از جمله دیگر نکات جالب توجه است.
خانه داروغه همچنین دارای یکی از اولین حمام‌های اختصاصی را دارد و از این حیث در دوره خود پیشرو بوده است.
در ضلع شمالی خانه داروغه، ایوانی با چهار ستون قرار دارد که ستون‌ها جلوتر از ایوان بوده و به کف حیاط می‌رسند و آجرکاری‌های ستون‌ها نشان از دقت بالای هنری معمار خانه دارد.
در بخش غربی خانه داروغه ایوانی ستون‌دار وجود دارد که با کاشی‌های هشت‌ضلعی و بیضی با نقش‌های گل و گیاه مزین شده است. در بالای ایوان جمله «بسم‌الله الرحمن الرحیم» و نیز عبارت «محمد (ص) شمع جمع آفرینش» حکاکی شده است.
جالب است بدانید که دو خانه تاریخی دیگر نیز در کوچه داروغه وجود دارند که گفته می‌شود این دو خانه و خانه داروغه در گذشته به هم راه داشته‌اند و اعضای خانه‌ها از این راه‌‌ها به خانه‌های یکدیگر رفت و آمد داشته‌اند.
وضعیت کنونی خانه داروغه
در حال حاضر امکان بازدید از خانه تاریخی داروغه مشهد وجود دارد و خدماتی هم در آن به گردشگران ارائه می‌شود.
مطبخ این خانه به‌عنوان قهوه‌خانه سنتی خدمات ارائه می‌دهد و در بخش دیگری از خانه نیز یک عکاس‌خانه دایر شده است. در طبقه اول خانه داروغه نیز فروش صنایع دستی و نقره‌جات برقرار است. امکان بازدید از خانه داروغه همه‌روزه از ساعت ۸ صبح تا ۱۴و از ساعت ۱۶ تا ۱۹ برای بازدیدکنندگان فراهم است. توجه داشته باشید که خانه داروغه مشهد در روزهای جمعه سرویس‌دهی ندارد و تعطیل است.
در نظر داشته باشید که جاذبه‌هایی نظیر گنبد خشتی، خانه تاریخی توکلی، آرامگاه پیرپالان‌دوز و بازار عباس‌قلی‌خان در محدوده‌ای نزدیک به خانه تاریخی داروغه قرار گرفته‌اند، بنابراین پس از بازدید از خانه تاریخی داروغه امکان بازدید از این اماکن تاریخی نیز وجود دارد.