خانه شیخ‌بهایی؛ برگی از هنر نصف جهان

نادر نینوایی- اصفهان را باید پایتخت خانه‌های تاریخی ایران دانست؛ شهری که در هر گوشه آن خانه‌ای قدیمی سربرافراشته و برشی از زیبایی‌ها و معماری فاخر سال‌های دور را به نمایش گذاشته است.
یکی از زیباترین و فاخرترین خانه‌های تاریخی اصفهان، خانه منتسب به شیخ‌بهایی است. تلفیق گچبری‌های هنرمندانه، آینه‌کاری‌های استادانه و ارسی‌کاری‌های مزین به شیشه‌های رنگی، خانه شیخ‌بهایی را به یک شاهکار هنر و معماری، تبدیل کرده است.
از سوی دیگر قرار‌گیری خانه شیخ‌بهایی در بافت تاریخی استان اصفهان، بر جایگاه ویژه و اهمیت این خانه افزوده است و این فرصت را برای بازدیدکنندگان فراهم می‌کند که در کنار بازدید از خانه شیخ‌بهایی، گشت‌و‌گذاری هم در بافت تاریخی نصف‌جهان داشته باشند.
معرفی شیخ‌بهایی
برای ذکر تاریخچه و اهمیت خانه‌ای که منتسب به شیخ‌بهایی است، باید در ابتدا با سرگذشت این چهره جاویدان عصر صفوی آشنا شویم.
شیخ‌بهایی، حکیم، عارف، اخترشناس، ریاضیدان، شاعر، ادیب، تاریخ‌نگار و دانشمند شیعه ایرانی و عرب‌تبار از بعلبک
( واقع در لبنان کنونی) قرون دهم و یازدهم هجری و در دانش‌های فلسفه، منطق، هیات و ریاضیات شهره زمانه خود بود.
حدود ۹۶کتاب و رساله از او در سیاست، حدیث، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی، هنر و فیزیک بر جای مانده ‌است. به پاس خدمات او به علم ستاره‌شناسی، یونسکو در سال ۲۰۰۹ که مصادف با سال نجوم ‌بوده، نام شیخ‌بهایی را در لیست مفاخر ایران و لبنان ثبت کرد. این دانشمند نامی همچنین طومار شیخ‌بهایی را تدوین کرده ‌است. گفتنی است شیخ‌بهایی یکی از نخستین اخترشناسانی است در جهان اسلام که امکان حرکت زمین را پیش از انتشار نظریه کوپرنیک مطرح کرده بود. از او ۱۲۳رساله و مقاله و کتاب به‌جا مانده است. او همچنین بنیانگذار حلوا‌شکری، نان سنگک و فرنی بوده است. تقسیم آب زاینده‌رود، اختراع ساعت آفتابی در مسجد‌شاه نیز بخشی دیگر از ابداعات شیخ‌بهایی بوده‌اند.
تاریخچه خانه شیخ‌بهایی
خانه شیخ‌بهایی با در چوبی قدیمی و آجرکاری‌های ساده و بی‌تکلفش راوی بخشی از شکوه معماری ایرانی در دوران صفوی است. اینطور روایت شده که خانه شیخ‌بهایی در ابتدا متعلق به عمه شاه‌عباس (مریم سلطان‌بیگم) بوده و پس از او، شاه‌عباس این بنا را به شیخ‌بهایی وا می‌گذارد. جالب آنکه اهمیت این خانه تاریخی به حدی بوده که تاریخچه آن در کتاب زندگی شاه‌عباس، تألیف دکتر نصرالله فلسفی نیز آمده است.
خانه شیخ در فهرست آثار ملی هم به ثبت رسیده است و در سال‌۱۳۷۸ از سوی سازمان میراث فرهنگی به عنوان زیباترین خانه تاریخی آسیا و اقیانوسیه معرفی شد. این خانه همچنین الگویی برای خانه‌های تاریخی اصفهان بوده است.
شایان ذکر است در اوایل دهه‌۷۰ شمسی، عبدالعظیم جلالی‌فراهانی و همسرش اشرف از آلمان راهی اصفهان شدند. این زوج ایرانی خانه‌ مخروبه شیخ‌بهایی را خریداری کردند؛ بنایی که اوضاع مناسبی نداشت و نشانی از روزگار شکوه و زیبایی‌اش در آن به چشم نمی‌خورد. با این حال به همت این زوج و در مدت سه‌سال خانه شیخ‌بهایی از بنایی مخروبه به عمارتی باشکوه تبدیل شد که جلوه‌های معماری ایرانی را می‌توان در آن نظاره کرد.
اشرف جلالی روایت خرید خانه و بازسازی آن را اینطور روایت می‌کند: در سال ۷۳ خانه را خریداری کردیم و ۳سال مرمت آن به طول انجامید. سازمان میراث فرهنگی در این مدت هیچ کمکی به ما نکرد و تمام عملیات مرمت را با هزینه شخصی خود تا جایی که در توان‌مان بود، انجام دادیم. کارگرها به این راحتى کار نمى‌کردند. حق هم داشتند، این خانه مخروبه تمام بود. زیرزمینش تا سقف پر از خاک شده بود، فرغون‌فرغون خاک پر مى‌کردند و مى‌بردند سرکوچه که با ماشین ببرند. یک دروپنجره سالم نمانده بود. این گچ‌برى‌ها مثل تاریکى شب سیاه بود. اگر خودم آستین بالا نمى‌زدم و سرشان نمى‌ایستادم و شب و روز کار نمى‌کردم، کار تمام نمى‌شد.
جلالی ادامه می‌دهد: اگر این خانه متعلق به شیخ‌بهایی نبود، این همه برای آن هزینه نمی‌کردیم. با این همه من و همسرم به عشق مرمت و بازسازی این خانه تاریخی با ارزش و تامین هزینه‌های آن، حتی آپارتمان‌مان را در آلمان فروختیم.
وی می‌گوید: «وقتى صدام موشک اندازى را شروع کرد، این محله زیر‌وزبر شد، خانه‌ها ویران شدند، ستون‌هاى مسجد جامع فرو افتادند، طاق‌هاى بازار سلجوقى از هم شکافتند، اما این خانه فقط شیشه‌هایش شکست!»
مالک خانه تاریخی شیخ‌بهایی با انتقاد از بی‌توجهی مسوولان در مورد حفاظت از خانه شیخ‌بهایی که بیش از ۴۰۰سال قدمت دارد، تاکید می‌کند: توریست‌ها از کشورهای مختلف اطلاعاتی از این بنا دارند و در هنگام ورود به اصفهان برای بازدید از این خانه می‌آیند اما در کشورمان هیچ اقدامی در جهت اطلاع‌رسانی به مردم در مورد وجود این بنا و حفاظت و مرمت آن از سوی مسوولان صورت نگرفته است.
وی در ادامه با اشاره به اینکه حمام شیخ به این خانه راه دارد و این را معمار سازمان میراث فرهنگی کشف کرده، افزوده است: هنگامی که این خانه را خریداری کردیم، دو نفر از نوادگان مرحوم شیخ‌بهایی به منزل ما مراجعه و ابراز خرسندی کردند از اینکه خانه شیخ را خریداری و قصد مرمت، نگهداری و حفاظت از این بنا را داریم. مالک خانه تصریح کرده پس از این صحبت‌ها و مواردی که در کتاب زندگی شاه‌عباس عنوان شده و همچنین نوع تزئینات بنا و مواردی که در هنگام خاکبرداری از کف و مرمت مشاهده شد، نشان داد که این خانه تاریخی متعلق به شیخ‌بهایی است.
وی یاد‌آور شده که نوه‌های شیخ با همسایه‌های بومی این خانه در ارتباط هستند و می‌توان برای اثبات تحقق داشتن آن به شیخ‌بهایی از آنان کمک گرفت.
مالک خانه می‌افزاید: اگر این خانه تاریخچه نداشت چرا سال ۱۳۷۵ به ثبت ملی رسید و چرا در آن زمان چنین شبهاتی مطرح نشد.
اسفندماه‌۹۱ عبدالعظیم جلالی‌فراهانی بعد از یک دوره طولانی بیماری درگذشت. جلالی گفته بود هیچ‌وقت راضی نمی‌شوم خانه‌ام را به سازمانی که دارای بناهای در حال تخریب است، بفروشم. اگر هم روی این خانه تعصب دارم به این دلیل است که نمی‌خواهم به چایخانه و قهوه‌خانه تبدیل شود.
معماری خانه شیخ‌بهایی
بنای خانه شیخ‌بهایی شامل اندرونی و بیرونی، یک حیاط مستطیل‌شکل و فضاهایی همچون آینه‌خانه، اتاق پنج‌دری و مطبخ است. همچنین می‌توان تزئینات نفیس در زمینه مقرنس‌کاری، گچ‌بری و آینه‌کاری را در گوشه و کنار اتاق‌های داخلی مشاهده کرد؛ تزئیناتی که هر یک راوی بخشی از زیبایی‌های هنرهای سنتی ایرانیان است.
هنرهای متعدد به کار رفته برای زیباسازی فضاهای داخلی و خارجی خانه و حیاط خانه شیخ با حوض فیروزه‌ای این بنا همه و همه نشانگر اوج هنر و دقت به کار رفته در طراحی و ساخت خانه است.
تزئینات ویژه‌ای نیز مانند مقرنس
(تزئین لانه زنبوری)، گچ‌بری و آینه‌کاری فضای داخلی خانه را شکوهمند و منحصر‌به‌فرد کرده است. برخی معتقدند خانه شیخ‌بهایی با تکیه بر معماری ایرانی که در دوران صفویه به اوج خود رسید، الگویی برای سایر اماکن تاریخی اصفهان بوده است؛ آنچه که اهمیت و جایگاه خانه شیخ را بیش از پیش برای‌مان آشکار می‌کند.