خاکستر تاریخ

گروه فرهنگ- بامداد پنجشنبه ۱۹ اردیبهشت‌ماه خبر آتش‌‌سوزی بازار بزرگ تبریز در رسانه‌ها منعکس شد؛ خبری که دوستداران آثار تاریخی و میراث فرهنگی کشور را نگران از بین رفتن بازاری کرد که سال‌هاست نماد شهر تاریخی تبریز است. بازاری که چه در سده‌های گذشته و چه در حوادث ۱۰۰ سال پیش ایران، مخصوصا در ایام مشروطه نقشی استثنایی داشته است.
چند هفته پیش بود که فرو ریختن سقف کلیسای ۸۰۰ ساله نوتردام پاریس بر اثر آتش‌سوزی، مردم جهان را شوکه کرد. ایرانی‌ها نیز پس از اعلام خبر آتش‌سوزی بازار تاریخی تبریز خیال کردند برای همیشه باید با این نماد ملی خود خداحافظی کنند؛ آتشی که اولین بار نیست به جان بازار تبریز افتاده است. سال ۱۳۸۸ نیز این اثر ثبت شده در فهرست آثار ملی ایران دچار آتش‌سوزی شد. این بار نیز احتمال می‌رود عامل آتش‌سوزی سیم‌کشی‌های غیر‌اصولی در حجره‌های بازار تبریز باشد.
آسیب جدی به ۱۰۰ مغازه
مدیرکل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری آذربایجان شرقی درباره آتش‌سوزی بازار تبریز گفت: «با توجه به اقدامات مرمتی اصولی که در چند سال گذشته انجام شده، آتش‌سوزی کمترین آسیب را به بازار تاریخی تبریز وارد کرده است.»
او ادامه داد: «آتش‌سوزی در بازار تاریخی تبریز و در سرای دودری که از ساعت ۲۲ چهارشنبه ۱۸ اردیبهشت آغاز شده بود با تماس کارکنان پایگاه میراث جهانی بازار با آتش‌نشانی، حدود ساعت ۳ بامداد ۱۹ اردیبهشت به‌طور کامل مهار شد.»
او تصریح کرد: «نیروهای یگان حفاظت میراث فرهنگی استان، کارکنان پایگاه میراث جهانی و اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی از ساعت آغازین حریق در محل حضور داشتند.»
آبدار یادآور شد: «با توجه به اینکه مغازه‌های سرای دودری محل فروش لوازم بهداشتی هستند، آتش‌نشانان برای اطفای حریق با مشکلاتی مواجه شدند اما خوشبختانه با تلاش و همکاری همه نیروهای امدادی، ارتش و سپاه، این آتش‌سوزی مهار شد.»
مدیرکل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی اضافه کرد: «این آتش‌سوزی تلفات جانی نداشته است و براساس اعلام اورژانس، ۲۹ نفر دچار مصدومیت شده‌اند و در مراکز درمانی تحت نظر هستند.»
او گفت: «حدود ۱۰ سال پیش هم این سرا دچار حریق شده بود و با توجه به اقدامات مرمتی و حفاظتی که از سوی اداره کل میراث فرهنگی انجام شده بود در این آتش‌سوزی شاهد خسارت کمتری به بنای بازار تاریخی تبریز بودیم.»
آبدار اضافه کرد: «وجود فاضلاب و آب و شیرهای هیدرانت، همچنین سنگفرش بودن این سرا، در مهار آتش تاثیر بسزایی داشت.»
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری آذربایجان شرقی اظهار کرد: «احیا و مرمت اصولی طاق و گنبد نسبت به دوره قبل آتش‌سوزی و استفاده نشدن از سقف چوبی باعث گسترش نیافتن آتش و کاهش حجم آن نسبت به مغازه‌هایی که به‌صورت مدرن و با استفاده از سقف تیرآهن ساخته شده‌اند، بود.»
او افزود: «حدود ۱۰۰ مغازه آسیب جدی دیده و به ۵۰ مغازه خسارت جزئی وارد شده است. بررسی و ارزیابی میزان خسارت وارد‌ شده به بازار تبریز و شروع فوری اقدامات مرمتی در این بنای تاریخی از زمان اطفای حریق آغاز شده است.»
طرح بیمه آثار تاریخی
محمدحسن طالبیان معاون میراث در مورد طرح حمایت از مرمت و احیای بافت‌های فرهنگی و تاریخی گفت: «حفاظت و مرمت بناها و بافت‌های تاریخی و توانمندسازی مالکان موضوعی است که از عهده یک دستگاه برنمی‌آید و تمام دستگاه‌های یک شهر باید در این مسیر همراهی و همکاری لازم را داشته باشند.»
او گفت: «هر یک از دستگاه‌ها ظرفیت‌ها و توانمندی‌هایی دارند که برای حفاظت و مرمت آثار تاریخی باید به کار گرفته شود. این بسته حمایتی به این دلیل تهیه و تنظیم شده تا برای همراهی و همکاری همه دستگاه‌ها در حفاظت و مرمت آثار تاریخی مسیر راه مشخص باشد و یکپارچگی در این روند شکل بگیرد تا زمانی که قوانین و تکالیف وجود نداشته باشد، این امکان‌پذیر نیست.»
طالبیان اضافه کرد: «در همه جای دنیا این ساختار مشخص برای حفاظت از آثار تاریخی وجود دارد. سازمان میراث فرهنگی ساختار خود را دارد اما در این حوزه ما با یک شهر و بافت تاریخی مواجه هستیم که حفاظت و نگهداری از آن همکاری همه دستگاه‌ها را می‌طلبد.»
معاون میراث فرهنگی تصریح کرد: «مشکلاتی که در حوزه بافت و شهرهای تاریخی وجود دارد در این طرح دیده شده و تمام موارد به صورت شفاف برای حفاظت و مرمت آثار تاریخی مورد توجه قرار گرفته است.»
طالبیان همچنین با اشاره به آتش‌سوزی بازار تبریز گفت: «در این طرح بیمه آثار تاریخی هم دیده شده است، مثلا کاخ گلستان بیمه شده است اما ما باید مکلف شویم همه آثار تاریخی را بیمه کنیم و این موضوع مستلزم رعایت نکات ایمنی و استانداردهای لازم است.»
معاون میراث فرهنگی افزود: «بازار تبریز، بازار بزرگی است. این مکان تاریخی پیش از این نیز دچار آتش‌‌سوزی شده بود و خوشبختانه مرمت‌های لازم به سرعت انجام شده بود. خوشبختانه همه بازاریان در حوزه مرمت و نگهداری از بازار تبریز مشارکت دارند و سیستم اجتماعی بسیار قوی در این بازار تاریخی وجود دارد.»
طالبیان افزود: «با توجه به آتش‌سوزی گذشته، جلسات بسیاری در مورد مدیریت بحران در این بازار تاریخی برگزار شده بود و مسیرها و اقدامات مورد نیاز پیش‌بینی شده بود. به همین دلیل آتش در مدت زمان کوتاه‌تری خاموش شد، اما در هر حال بازار تبریز بازار کالاست و این نوع اتفاقات می‌افتد، باید همیشه آمادگی داشته باشیم.»
بازار تبریز در سفرنامه بزرگان
شهر تاریخی تبریز بارها و بارها مورد توجه مسافران خارجی و جهانگردان بزرگ تاریخ قرار گرفته است. از ابن‌بطوطه تا مارکوپولو زمانی که از تبریز گذشته‌اند، از عظمت و شکوه این شهر استثنایی سخن گفته‌اند. شهری که بارها و بارها به دلایل مختلف از زلزله تا جنگ‌های خانمان‌سوز ویران شده اما توانسته دوباره‌ هویت خودش را کسب کند. در میان سطور نگاشته شده توسط جهانگردان بزرگ، همواره بازار تبریز مورد توجه بوده است. بازاری که با هویت تاریخی این شهر پیوندی ناگسستنی دارد.
ابن‌بطوطه
محمد بن‌عبدالله بن‌محمد بن‌بطوطه معروف به ابن بطوطه سال ۷۰۳ قمری در شهر طنجه (مراکش) به دنیا آمد. سال ۷۲۵ قمری به سوی مکه عزیمت کرد و مصر، شام، فلسطین، حجاز، عراق، ایران، یمن، بحرین، ترکستان، میانرودان و بخشی از هند و چین، جاوه، شرق اروپا و شرق آفریقا را پیمود و سرانجام به مراکش نزد شاه ابی عنان از شاهان بنی مرین برگشت. سفر او ۲۷ سال به درازا کشید (۱۳۲۵-۱۳۵۲میلادی) و سال ۷۷۹ قمری در مراکش درگذشت. ابن بطوطه پس از سفر به تبریز در مورد این شهر می‌نویسد: «از دروازه بغداد به شهر تبریز درآمدیم و به بازار بزرگی که معروف به بازار قازان(غازان) است رسیدیم و آن از بهترین بازارهایی بود که در همه شهرهای دنیا دیده بودم. هر یک از پیشه‌وران در این بازار جایی جداگانه دارند که با دیگری مخلوط و آمیخته نیست. سپس به بازار گوهر‌فروشان رفتم و از انواع جواهری که در آنجا دیدم چشمم خیره گشت. غلامان را با جامه‌هایی فاخر که دستارهای حریر بر کمر بسته و نزد بازرگانان ایستاده بودند و جواهرات را به زنان عرضه می‌کردند و ایشان بسیار می‌خریدند و بر یکدیگر سبقت می‌جستند.»
مارکوپولو
مارکو پولو تاجر و جهانگرد ونیزی بود که در قرن سیزدهم میلادی سفرهایش را در کتابی به نام سفرهای مارکوپولو ثبت کرد و امروزه این کتاب با نام‌های کتاب شگفتی‌های جهان یا توصیفی بر جهان شناخته می‌شود که در شناساندن آسیای مرکزی و چین به اروپاییان نقش کلیدی دارد.
او از سفر تبریز چنین می‌گوید: «تبریز شهر بزرگ به غایت زیبا و با ابهت و از شهرهایی که تاکنون دیده‌ام از همه زیباتر و ثروتمندتر است. در این منطقه شهرها و دژهای فراوانی وجود دارد اما تبریز از سایر شهرها به مراتب پرنفوس‌تر و معتبرتر است. ساکنان تبریز اصولا از راه داد و ستد به تهیه پارچه‌های زربافت و ابریشمی می‌پردازند. اقشمه ساخت تبریز عبارت از همه‌گونه حریر است و اکثرا زربافت و سیم‌بافت و گران‌بها و بسیار قیمتی و زیباست.
تبریز به اندازه‌ای از نظر محل جغرافیایی برای داد و ستد مناسب است که سوداگران هند و بغداد و نواحی گرمسیری همین‌طور از اطراف و اکناف اروپا به این شهر روی می‌آورند تا کالاهای گوناگون بخرند یا بفروشند.»
ژان شاردن
ژان شاردن در سال ۱۶۴۳ میلادی، در شهر پاریس متولد شد و در همان محل به تحصیل پرداخت. پدرش جواهرساز بود و او از کودکی آشنایی با سنگ‌های قیمتی و فن جواهرسازی را آموخت.
خانواده او که از فرقه پروتستان هوگنو بودند، با کلیسای کاتولیک و مقامات رسمی فرانسه مشکل داشتند، به همین دلیل، او علاقه‌ای به ماندن در فرانسه نداشت و در ۲۲ سالگی نخستین سفر خود را آغاز کرد که در این سفر شش‌ساله (۱۶۶۴ میلادی) ایران بیش از دیگر کشورها توجه او را به خود جلب کرد.
شاردن در سفرنامه خود پیرامون تبریز می‌نویسد: «تبریز چه از حیث عظمت و جمعیت و چه از لحاظ مکنت و تجارت اولین شهر این مملکت است. این شهر بارو و حصاری ندارد و به ۹ محله منقسم است. پانزده هزار خانه و پانزده هزار دکان دارد و اگرچه عماراتش عالی نیست ولی بازارهایش از سایر بلاد آبادتر و سقف‌های آن بلندتر است. آمد و شد مردم در این بازارها و کثرت مال‌التجاره دلیل بر کمال‌آبادی شهر است. بهترین بازار که به شکل هشتی بنا شده و محل جواهریان است قیصریه نام دارد. سیصد کاروانسرای دایر در این شهر هست و کوچک‌ترین آنها گنجایش سیصد نفر مسافر را دارد. سرتاسر شهر پر از صنایع ابریشم و قماش زرگری است و عالی‌ترین دستاوردهای ایران در تبریز تهیه می‌شود.
لوازم زندگی و معاش در تبریز فراوان است و شخص با خرج کم در تبریز در نهایت آسودگی می‌تواند زیست کند و معروف است شصت نوع انگور در باغ‌های تبریز به عمل می‌آید.»