خرمشهر از نگاه سینماگران

«جهان‌صنعت»- سوم خرداد سال ۱۳۶۱ از روزهایی است که در تاریخ ایران‌زمین جاودان شده است. مردم خرمشهر با مقاومت جانانه خود شهر خرمشهر را از دست رژیم بعث عراق نجات دادند و یک پیروزی تاریخی برای مردم ایران رقم زدند. با گذشت ۴۰ سال از این تاریخ، سینمای ایران نتوانسته آن‌طور که باید مقاومت مردم در آزادسازی خرمشهر را به خوبی به تصویر بکشد. به بهانه سوم خرداد مصادف با آزادی خرمشهر در ادامه نگاهی داریم به آثار مطرحی که در حوزه دفاع مقدس ساخته شده‌اند و هنوز پس از گذشت سال‌ها در ذهن مخاطب باقی مانده‌اند.
«بلمی به سوی ساحل» رسول ملاقلی‌پور
زنده‌یاد رسول ملاقلی‌پور که خود در روزهای محاصره خرمشهر به عنوان عکاس حضور داشت، در دومین فیلم بلند سینمایی خود شخصیت‌های اصلی فیلمش را تکاورانی انتخاب کرد که به سختی خود را به این شهر رسانده و به نبردی جانانه برابر نظامیان عراقی دست زدند. در این فیلم شخصیت‌های یادشده با توجه به فرم قصه و تمرکز آن روی حادثه‌پردازی، بیشتر تیپ‌هایی هستند که مخاطب با آنها همزادپنداری کرده و سر آخر هم بابت شهادتشان منقلب می‌شود، دقیقا همان کارکردی که فیلم‌های جنگی در زمان وقوع یک جنگ داشته و به تهییج افکار عمومی می‌پردازند. این فیلم در سال ۱۳۶۴ و در شرایطی ساخته شد که جنگ تحمیلی هنوز ادامه داشت. به همین دلیل با اینکه دومین تجربه کارگردانی سازنده‌اش بود، اما فضا و موقعیت‌های آن بسیار طبیعی از آب درآمد. خسرو ضیایی، عطاءاله سلمانیان، بهزاد بهزادپور، جعفر دهقان، فرید کشن‌فلاح از جمله بازیگرانی هستند که در این فیلم به ایفای نقش پرداخته‌اند.
«کیمیا» احمدرضا درویش
احمدرضا درویش در اولین فیلم از سه‌گانه خود با محوریت خرمشهر در روزهای آغاز جنگ، قهرمانی به نام رضا را از میان مردم شهر انتخاب کرده و او را در بحبوحه حمله نظامی عراق قرار داده است، آن هم در حالی که همسر پا به ماهش را باید برای زایمان به بیمارستان برساند. در ادامه رضای زخمی از جنگ و اسارت برای یافتن ردی از خانوده‌اش به مشهد رفته و خانم دکتری را پیدا می‌کند که کیمیا را از دل آتش و خون بیرون کشیده و وابستگی عاطفی فراوانی به او دارد. در این بین باز هم رضاست که از حقش گذشته و دخترش را به کسی می‌سپارد که حق مادری به گردنش دارد و مخاطبان خود را تحت تاثیر قرار می‌دهد. خسرو شکیبایی، بیتا فرهی، رضا کیانیان بازیگران این فیلم سینمایی هستند.
«حریم مهرورزی» ناصر غلامرضایی
ناصر غلامرضایی در نیمه دهه ۶۰ سراغ خانواده‌های خرمشهری رفت که پس از اشغال شهرشان به تهران مهاجرت کرده و در یک ساختمان بزرگ در کنار هم زندگی می‌کردند. قهرمان داستان زنی جوان به نام صبری است که در جنگ شوهرش را از دست داده و حال همراه پسر خردسال و پدر و مادر پا به سن گذاشته‌اش به اجبار در تهران زندگی می‌کند.
ناخدا که پدر صبری است هم تیپی کامل و آشنا از مردان خطه جنوب است که برای بازگشت به شهر خود و کار روی اروندرود لحظه‌شماری می‌کند. پسر جوان راننده تاکسی هم که به صبری علاقه‌مند است، دیگر شخصیت مهم فیلم است که سرانجام با صبری ازدواج کرده و روز ازدواجشان با روز آزادسازی خرمشهر (سوم خرداد) همزمان می‌شود. غلامرضایی در فصل پایانی فیلم روز فتح خرمشهر و شادی بی‌حد و حصر مردم تهران را به خوبی به تصویر کشیده است. حبیب اسماعیلی، افسانه بایگان، جمشید مشایخی، مهری مهرنیا، امید آهنگر و سامی تحصنی بازیگران این فیلم را شکل داده‌اند.
«سرزمین خورشید» احمدرضا درویش
یکی از پرشخصیت‌‌ترین فیلم‌های دفاع مقدس که به لحاظ زمان و مکان وقوع داستان، شباهت زیادی هم با فیلم «کیمیا» دارد، فیلم «سرزمین خورشید» است که درویش در سال ۷۶ به سراغ آن رفته است. در اینجا هم خرمشهر در حال اشغال شخصیت محوری فیلم است که به سفر طولانی و سرشار از تنش گروهی از مردم شهر پیوند می‌خورد. در اینجا قهرمان فیلم زنی به نام ‌هانیه است که پرستاری از مجروحان جنگ را در تنها بیمارستان سرپای شهر به عهده دارد. او نمادی از مقاومت و صبر و بردباری زنان ایران است که در هولناک‌ترین شرایط هم به فکر بقیه بوده و به همین خاطر برخی نوزادان تازه به دنیا آمده را با خود به همراه می‌برد تا جانشان را نجات دهد. در کنار او دکتری قرار گرفته که از جنگ بیزار بوده و اعتقاد چندانی هم به دفاع مردم شهر از خاک خود ندارد. بخش مهمی از چالش فیلم میان او و‌ هانیه شکل می‌گیرد که قصه را به جلو هل داده و از کند شدن بیش از اندازه ریتم در نیمه دوم آن می‌کاهد. همین طور دزد خرده پای میانسالی که در آن بحبوحه جنگ به شکل حقارت‌باری دنبال پول جمع کردن است که تقریبا در فیلم‌های سینمای دفاع مقدس کشورمان نمونه مشابهی ندارد. خسرو شکیبایی، گلچهره سجادیه، سعید پورصمیمی، محمود پاک‌نیت، محمدرضا مشاک‌زاده بازیگران این فیلم هستند.
«دوئل» احمدرضا درویش
درویش بار دیگر در سال ۸۲ به سراغ ساخت فیلمی درباره خرمشهر رفت که در زمان خود یکی از پرهزینه‌ترین فیلم‌های سینمای ایران بود و سروصدای بسیاری به همراه داشت. این فیلم بیش از هر چیز به سینمای وسترن نزدیک است که قهرمان در آن نقشی کلیدی بر عهده دارد. زینال نمونه‌ای از جوان‌های نترس خرمشهری است که در کنار دیگران به فرماندهی محمد جهان‌آرا دست به مقاومت زده و شهر را نگه داشته‌اند. در طرف دیگر قطب مثبت داستان، سرباز جوانی قرار دارد که برخلاف زینال پایبند به مقررات نظامی بوده و به همین خاطر هم تسلیم نامه اسکندر و گروهش با مهر دولتی برای تحویل گاوصندوقی پر از شمش طلا می‌شود. شخصیت‌های ریز و درشت دیگری هم در این قطب دیده می‌شوند که هر یک نماینده‌ای از طبقات مختلف جامعه هستند که نمونه درخشانش را می‌توان در راننده تانک فعلی و مکانیک سابق جست‌وجو کرد. اسکندر نیز به عنوان ضدقهرمان خوب از کار درآمده و به باور مخاطبان خود می‌نشیند که بخش مهمی از آن به هویت داشتن‌اش بازمی‌گردد. همین‌طور حضور سعید راد با فیزیک خاص خود در این نقش به این شخصیت ابهت بیشتری بخشیده است. سلیمه هم دیگر شخصیت محوری فیلم است که در نیمه دوم آن پررنگ شده و به دنبال انتقام‌گیری شخصی از زینال است؛ شخصیتی کنشمند با واکنش‌های بیرونی که البته می‌توانست بهتر از اینها از کار دربیاید. سعید راد، پژمان بازغی، پریوش نظریه، کامبیز دیرباز، انوشیروان ارجمند، پرویز پرستویی، هدیه تهرانی بازیگران این فیلم هستند که در جشنواره فیلم فجر موفق به دریافت ۹ جایزه اصلی شد.
«روز سوم» محمدحسین لطیفی
محمدحسین لطیفی که تا پیش از این در حوزه دفاع مقدس کاری انجام نداده بود، در «روز سوم» به سراغ داستانی متفاوت از مردم خرمشهر رفت. رضا و سمیره قهرمان‌های روز سوم هستند که در شهر تحت محاصره خود مانده و دل کندن از آن برایشان تلخ و دشوار به نظر می‌رسد. رضا به اجبار سمیره که پایش شکسته را در خانه خودشان تنها گذاشته و خود به نیروهای دیگر در بخش دیگر شهر می‌پیوندد. دل‌نگرانی‌های رضا برای سمیره در روز سوم خوب و متقاعدکننده از کار درآمده و مخاطب را در بیم و امید نسبت به سرنوشت آنها قرار می‌دهد. در قطب منفی با یک ضدقهرمان کارشده و درخشان به نام فواد روبه‌رو هستیم که شخصیتی چندلایه دارد. معلم عرب زبان سابق و نظامی این روزها که دل در گرو سمیره داشته و پیش از آغاز جنگ هم به خواستگاری او- که همکارش هم هست- آمده است. همین علاقه است که به فواد عمق بخشیده و او را از دیگر نمونه‌های مشابه متمایز کرده که کشته شدنش به ضرب گلوله سمیره آن را کامل‌تر کرده است. مرگی هم که محمدحسین لطیفی در مقام کارگردان برای او تدارک‌ دیده نیز بر ماندگار شدن این شخصیت منفی گوشه ذهن سینمادوستان نقش مهمی داشته است. حامد بهداد، باران کوثری، پوریا پورسرخ، برزو ارجمند بازیگران این فیلم هستند.
«۲۳ نفر» مهدی جعفری
«۲۳ نفر» روایت گروهی از رزمندگان نوجوان ایرانی است که در جریان جنگ ایران و عراق در سال ۱۳۶۱ به اسارت نیروهای عراقی درآمدند. این فیلم برای اولین‌بار در سی‌وهفتمین جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمد و با نگاهی که به زندگی ۲۳ نوجوان که در زمان جنگ اسیر نیروهای بعثی می‌شوند و در ادامه به آزادی خرمشهر می‌پردازند، مورد توجه واقع شد. از نکات جالب توجه این فیلم این بود که ۲۳ نوجوان برای نخستین‌بار در مقابل دوربین رفته و به ایفای نقش پرداخته‌اند.
علاوه بر این آثار در سال‌های گذشته نیز آثار بسیاری در حوزه جنگ و دفاع مقدس ساخته شده است که نگاهی کوتاه به خرمشهر نیز داشتند، اما نباید فراموش کرد که رشادت‌ها و بزرگی مردم این سرزمین همچنان جای نمایش و جای کار دارد. تنها باید نگاهی جدید به آن داشت.