خشکسالی بلای جان چشمه علی

حدود یک سال است که «چشمه علی» شهرری هم در گیرودار کم‌آبی، خشک شدن آب چشمه، یا گاهی اوقات بازگشت آب به این محوطه تاریخی طبیعی است؛ اما آنچه که مهم است اینکه این روزها بحث خشک شدن آب چشمه تاریخی «چشمه علی» موجبات نگرانی دلسوزان میراث تاریخی تهران را فراهم کرده است و بارها مسوولان امر هشدار دادند که چشمه تاریخی «چشمه علی» در معرض نابودی است و باید فکری به حال آن کرد‌.
چندی پیش خلیل‌آبادی رییس کمیته میراث فرهنگی شورای شهر تهران در صحن علنی شورا ضمن هشدار در مورد خشک شدن «چشمه علی» اظهار کرده بود: شکوه و جاذبه فاخرترین اثر تاریخی شهرری امروزه دچار خدشه شده است و من در مسیر خانه به چشمه علی رفتم و دیدم که این اثر چند هزار ساله اکنون آینه دق شده و به جای آنکه آب در آنجا باشد موش‌ها در کف استخر چشمه علی جولان می‌دهند‌.
این عضو شورای شهر تهران گفته بود: بار دیگر تذکر می‌دهم که خشک شدن چشمه علی به دلیل عبور تونل خط ۶ و خسارت به گذرگاه انتقال آب این چشمه پذیرفته نیست و از هیات‌رییسه می‌خواهم که در راستای حمایت از حقوق مردم فکری به حال این مهم داشته باشند‌.
همچنین سید احمد محیط طباطبایی، رییس ایکوم ایران که اخیرا از محوطه چشمه علی شهرری دیدن کرده به ایسنا می‌گوید: تا امروز ندیده بودم چشمه علی شهرری به این مرحله از خشکی برسد‌.
او با بیان اینکه پیش از این و در زمان‌هایی که اعلام می‌شد چشمه علی شهرری خشک شده، حداقل یک حوضچه‌ آب کم در وسط دریاچه هنوز وجود داشت، تاکید می‌کند: اما امروز به چشم خودم دیدم که یک قطره آب هم در این محوطه‌ تاریخی طبیعی دیگر وجود ندارد، چشمه درست در مقابل کتیبه «فتحعلی‌شاهی» خشک، خشک است‌.
در ادامه احمد مسجدجامعی عضو شورای شهر تهران با اشاره به خشک شدن چشمه علی تصریح می‌کند: ۳۱ فروردین امسال در اولین برنامه تهرانگردی خود در سال ۱۳۹۷‌، از نقاط دیدنی مجموعه چشمه علی بازدید کردیم تا ببینیم وضعیت چشمه علی چگونه است‌.
او با اشاره به سابقه تاریخی این چشمه و اینکه «چشمه علی» سابقه تاریخی زیادی دارد و نباید صرفا به عنوان یک چشمه‌ای که در حال خشک شدن است به آن توجه کرد، می‌گوید: چشمه علی و تپه تاریخی کنار آن، مهد تمدن و زندگی شهر باستانی ری بوده است و از آن جهت که نخستین سکونتگاه انسانی در محدوده تهران امروز به حساب می‌آید اهمیت خاصی دارد‌. طبق کاوش‌های باستان‌شناسی اریک اشمیت آمریکایی و گروه او در سال‌های ۱۳۱۴ تا ۱۳۱۷ شمسی، قدمت سکونت در اطراف چشمه علی به حدود ۶۰۰۰ هزار سال پیش می‌رسد و حتی در این کاوش‌ها، ظروفی از سفالین و منقوش به دست آمد که برخی از آنها هم اکنون در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود‌.
او با بیان اینکه در روایات اساطیری تاریخ ایران باستان، بنای نخستین ری را به شیث بن آدم، یا هوشنگ پیشدادی فرزند کیومرث و عده‌ای هم به یکی از پسران حضرت نوح (ع) به نام روی یا رازی نسبت می‌دهند، ادامه می‌دهد: مهم‌ترین سبب سکونت در این محدوده و شکل‌گیری تمدن چشمه علی را می‌توان در وجود این چشمه جست‌وجو کرد و این چشمه و نهر آن، در دوره اشکانی با نام «نهر سورن» یا «نهر سورنا» شهرت داشت و پس از سقوط ساسانیان و در قرون اولیه هجری نام این چشمه‌، به «چشمه علی» معروف شد‌.
مسجدجامعی با بیان اینکه درباره نام «چشمه علی» چند روایت هست می‌افزاید: بنابر یک روایت، حضرت علی (ع) از کنار این چشمه گذشت و جای پای اسبش بر سنگی نقش بست‌. البته گرچه اکنون اثری از آن جای پا نیست اما به همین سبب اینجا به چشمه‌علی معروف شد‌. روشن است که این روایت افسانه است زیرا می‌دانیم که علی امیرالمومنین(ع) هرگز به ری نیامده‌.
او ادامه می‌دهد: بنابر روایت دیگری که وجود دارد آن است که چون قاتل یکی از فرزندان خاندان علی‌(ع) هنگام عبور از اینجا شمشیر آغشته به خون خود را در آب این چشمه شسته، مردم تا مدت‌ها آب نهر و چشمه را مکروه می‌دانسته‌اند و پس از آن این مکان به چشمه‌علی شهرت یافته است‌.
این عضو شورای شهر تهران یادآور می‌شود: همچنین «ابودلف» در سفرنامه خود در این باره آورده است: «و در آن (یعنی ری) آبی است که به آن سورین گویند که دیدم اهل ری آن را شوم و بد می‌دانند و به آن نزدیک نمی‌شوند که درباره این عمل مردم سوال کردم و بزرگ آنها به من جواب داد: «علت آن است که قاتل یحیی بن زید، شمشیر خونی‌اش را در این آب شست‌.» بنابراین از آنجا که می‌دانیم زید پسر امام زین‌العابدین در کوفه قیام کرد و سرانجام در اواخر دوره بنی‌امیه به شهادت رسید‌. پس از آن فرزندش یحیی به خراسان رفت و پس از مدتی فعالیت‌، به دست عوامل خلافت شهید شد‌. یحیی، دلبستگان بسیار داشت و شهادت او ناگوار بود و گویا قاتل یحیی که سر او را برای خلیفه وقت می‌برد، در عبور از ری شمشیر خود را در این نهر و چشمه شسته است و از قرون سه و چهار به بعد ساکنان محله‌های اطراف چشمه‌علی که همگی شیعه بوده‌اند آب این نهر را شوم می‌دانستند‌.
او ادامه می‌دهد: در زمان سلطنت فتحعلی‌شاه، در سال۱۲۴۸ قمری، سنگ‌نگاره زیبایی به دستور او بر فراز این چشمه ساخته شد‌. هرچند این نقوش بر اثر گذشت زمان و همچنین بی‌توجهی در نگهداری و حتی مرمت، آسیب دیده اما باید از سازمان میراث فرهنگی و گردشگری خواست تا برای حفظ و نگهداری آن تدبیر اساسی بیندیشد‌. علاوه بر این در جای این اثر ارزشمند، که قدمت که آن به بیش از ۱۸۰ سال می‌رسد، یادگاری‌های مختلفی حک شده که از زیبایی‌های این اثر می‌کاهد‌. دور تا دور این کتیبه هم اشعاری به چشم می‌خورد که در اثر فرسایش، قابل خواندن نیستند‌.
او با بیان اینکه آب چشمه‌علی از گذشته‌های دور بسیار زلال بوده و آب از زیر کوه پیوسته در هزاره‌های گذشته می‌جوشیده و تا به امروز جریان داشته است، خاطرنشان می‌کند: متاسفانه مقدار آب به نسبت سال‌های پیشین، به شدت کاهش یافته و حتی یکی از سرمنشأ‌های این چشمه خشک شده است و خروجی دیگری هم که از آن همچنان آب جاری بود و کودکان در محوطه آن در شنا بودند، به نسبت سال‌های گذشته کاهش چشمگیری نشان می‌دهد‌.
مسجدجامعی با بیان اینکه مسوولان و کارشناسان احداث تونل مترو خط ۶ را سبب اصلی کاهش آب می‌دانند، می‌گوید: این خط مترو از حرم حضرت عبدالعظیم آغاز می‌شود و بعد از عبور از ایستگاه‌های ابن بابویه، چشمه‌علی و دولت‌آباد در منطقه ۲۰، در نهایت به سولقان، در حاشیه منطقه ۵ می‌رسد‌. در نقشه اولیه احداث تونل این خط در محدوده تاریخی چشمه علی، قرار بود از مسیر دیگری عبور کند اما بر اساس هشدار کارشناسان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مبنی بر احتمال آب رسیدن به بنای تاریخی دژ رشکان، در نزدیکی چشمه‌علی، احداث تونل در این منطقه متوقف شد و مسیر جدیدی برای آن پیش‌بینی کردند اما این مسیر جدید را ظاهرا سازمان میراث فرهنگی و گردشگری تایید کرده و کار حفر تونل خط ۶، بر اساس نقشه جدید از سر گرفته شده و این مسیر بر اساس توافق صورت گرفته، در منطقه ۲۰ کامل شد‌.
او می‌افزاید: به گفته مسوولان و مدیران منطقه، پس از حفر تونل خط ۶ در مسیر جدید، خروجی آب چشمه‌‌علی سخت کاهش یافت و حتی بر اساس برخی گفته‌ها، در مقطعی هم چشمه به‌طور کامل خشک شد اما بعد از مدتی مجددا آب بسیار باریکی از آن جریان یافته است هرچند شهردار منطقه ۲۰ توضیح داد که مدیران مترو قول داده‌اند تا این آسیب را ترمیم کنند و آب چشمه‌علی دوباره برقرار شود‌.
او با بیان اینکه این چشمه هنوز منشأ آبیاری مزارع و باغچه‌ها و درختان اطراف است، اظهار می‌کند: مسوولان مترو باید در صحن حاضر شوند و درباره موضوع توضیح دهند که چگونه مسیر دوم طراحی شده موجب خشکیدن آب این چشمه حیاتی و باستانی شده است؟ باید برنامه‌ها و اقداماتی را که این در این زمینه انجام داده‌اند، یا انجام خواهند داد برای نمایندگان مردم در شورا توضیح دهند‌.
مسجدجامعی با طرح این سوال که آیا کارشناسانی که مسیر دوم را پیشنهاد داده‌اند، از مسیر آب چشمه در مسیر حفر تونل اطلاع نداشته‌اند خاطرنشان می‌کند: سوالی هم از مسوولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری دارم که آیا همان‌طور که در جریان احداث مسیر تونل در نقشه اولیه، پیرامون بنای تاریخی دژ رشکان، کارشناسی و پیش‌بینی انجام دادند، نمی‌توانستند خطرات احتمالی مسیر دوم پیشنهادی حفر تونل را در مسدود شدن مسیر آب چشمه‌علی، پیش‌بینی و کارشناسی کنند؟
او در پایان می‌گوید: گذشته از جنبه‌های باستانی، این چشمه به مناسبت انتساب به نام مبارک علی (ع)‌، نزد مردم جایگاه خاصی دارد و شاید از همین‌رو است که در اطراف چشمه مقبره‌های عمومی خاندانی شکل گرفته و برخی از بزرگان مانند میرزا غلامرضا اصفهانی خوشنویس پرآوازه عهد ناصری در اینجا دفن شده‌اند یا زمین‌های اطراف به محل مراسم‌های آیینی تبدیل شده است به‌گونه‌ای که در نوروز مردم قالی‌های خود را در آب این چشمه می‌شویند‌.