خطر تخریب بیخ گوش مسجد سیداصفهان

نادر نینوایی- مسجد سید اصفهان یکی از بناهای تاریخی شاخص این شهر است که در این سال‌ها حال و روز خوشی نداشته است. در یک مورد دستگیره‌های در ورودی مسجد سرقت شده‌اند و در مورد دیگر بروز ترک‌هایی در بنای آن دوستداران میراث فرهنگی را در نگرانی فرو برده است.
با توجه به اینکه مالکیت اماکن مذهبی در اختیار اوقاف بوده و مرمت آنها در حدود مسوولیت وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی قرار می‌گیرد، گویا اختلاف‌هایی در خصوص اینکه چه نهادی باید هزینه و عملیات این بنای تاریخی-مذهبی را انجام دهد وجود دارد.
از سوی دیگر بروز اتفاقاتی نظیر سرقت دستگیره‌های درب مسجد باعث شده که در خصوص نحوه حفاظت و نگهبانی از مسجد نگرانی‌هایی وجود داشته باشد.
اینها همه در حالی است که انتظار می‌رفت از مسجد سید اصفهان به عنوان یکی از بناهای تاریخی شاخص و جالب توجه اصفهان حفاظتی موثر صورت گیرد.
وضعیت مرمتی بنای مسجد سید
باتوجه به مخاطراتی که مسجد سید اصفهان با آن مواجه است باید برای بررسی علل بروز و وضعیت بنا، اقدامات کارشناسانه صورت گیرد.
جهت اطلاع بهتر از وضعیت کنونی بنای این مسجد و علل آسیب‌های وارده به آن این موضوع را با بهروز اقتداری -دبیر انجمن علمی مرمت بنا دانشگاه هنر اصفهان- در میان گذاشتیم.
وی در پاسخ به این پرسش که وضعیت کنونی مسجد سید اصفهان را چگونه می‌بیند به «جهان‌صنعت» گفت: مسجد سید اصفهان یکی از بناهای بسیار شاخص و نفیسی است که از زمان قاجار به یادگار مانده است. اگر وارد ایوان این بنا شوید مشاهده می‌کنید که ترک‌هایی در آن به وجود آمده که برخی از این ترک‌ها فعال هستند که خطرناک است و باید سریعا جهت مرمت آن اقدام شود.
دبیر انجمن علمی مرمت بنا دانشگاه هنر اصفهان ضمن اشاره به اهمیت انجام پژوهش و مطالعات فنی پیش از اقدام به مرمت این بنای شاخص تاریخی خاطرنشان ساخت: برخی بر این نظر هستند که علت بروز این ترک‌ها به دلیل ساختار بناست که سبب بروز مشکل شده است و باید این مشکل حل شده و سپس به فکر درمان آن باشیم.
وی افزود: از سوی دیگر برخی بر این نظر هستند که بروز این ترک‌ها به دلیل مسائل مرتبط با فرونشست است و علت بروز این مسائل لایه‌های زمین است. آنچه واضح و مسلم است آن است که بنای مسجد سید اصفهان با مشکل و مخاطره مواجه است. این مشکل چه در ساختار و ترک‌ها بوده و چه ریشه در مسائل مدیریتی و کم و کیف صیانت و حراست از ساختمان داشته باشد، نیازمند رسیدگی است.
مشکلات مدیریتی مسجد
افزون بر ترک‌های واردشده به بنای مسجد که آن را با خطر مواجه کرده است، اخبار منتشرشده در سال‌های اخیر حاکی از ضعف مدیریتی در حفاظت از این اثر تاریخی و مذهبی است.
اقتداری ضمن اشاره به اهمیت توجه به مسائل امنیتی و مدیریتی در بنایی شاخص و تاریخی مثل مسجد سید اصفهان به «جهان‌صنعت» گفت: به نظرم شخصی که مسوولیت پاسداشت مسجد را برعهده می‌گیرد نباید صرفا به ارائه توصیه که کجاها رفته یا نرفته بسنده کند و بعد هم در اتاق خود بنشیند و حواسش به حراست از مسجد نباشد.
دبیر انجمن علمی مرمت بنا دانشگاه هنر اصفهان ادامه داد: به نظرم خیلی ناراحت‌کننده است که از یک بنای تاریخی با جایگاه ویژه به این شکل حفاظت و مراقبت شود. یکی دیگر از مشکلاتی که این بنا دارد تصور می‌کنم این است که کسی نیست که دلسوز کار آن باشد. باید نگاه به این صورت باشد که این مسجد صرفا یک مسجد نیست و بخشی از هویت ما است و باید آن را حفظ کنیم.
اقتداری در خصوص بحث‌های موجود در خصوص اینکه مسوولیت حفاظت از این بنا برعهده میراث فرهنگی بوده یا اوقاف در خصوص رسیدگی و مرمت آن گفت: همان‌طور که گفتم آنچه از گذشته به یادگار مانده بخشی از هویت ماست پس تفاوت نمی‌کند به وزارت میراث فرهنگی، اوقاف یا هر نهاد و ارگان دیگری تعلق داشته باشد؛ باید در جهت حفظ و حراست آن اقدام شود. در واقع آنچه مهم است این است که این مسجد بخشی از فرهنگ و تمدن ماست. حتی این امکان وجود دارد که مثل بقیه مساجد در طول تاریخ از کمک‌های مردمی برای مرمت آن استفاده کرد.
وی ضمن اشاره به این نکته که امکان بهره‌مندی از کمک‌های مردمی نشان‌دهنده این است که مشکل بودجه در کار نیست افزود: طبیعتا مشکل کار بودجه نیست، بلکه مشکل مدیریت اشتباه است.
مدیریت در خصوص استفاده کردن یا نکردن از کارشناس، مرمت کردن یا نکردن و کم و کیف انجام مرمت وظیفه داشته و مسوول است. توجه داشته باشید مشکل مرمتی که در مسجد شاه (عباسی) اصفهان اتفاق افتاد نمودی از کیفیت پایین انجام مرمت بود.
تاثیر مساله فرونشست بر بنای مسجد
مساله فرونشست در منطقه‌ای که مسجد سید در آن واقع شده چیز جدیدی نیست و مدت‌هاست که مطرح است.
اردیبهشت ماه امسال پیشروی فرونشست زمین در اصفهان و به خصوص در خیابان مسجد سید و بناهای تاریخی واقع در این خیابان بار دیگر نگران‌کننده شد.
پیشروی فرونشست زمین به ویژه طی دو سال گذشته در اصفهان آنقدر سرعت گرفته که آثار ترک‌های آن حتی به نقاط مسکونی اصفهان رسیده و در این میان آثار، بناها و پل‌های تاریخی این شهر از جمله مسجد سید هم به خطر افتاده‌اند.
آن‌طور که کارشناسان می‌گویند زاینده‌رود تنها منبع تغذیه‌کننده دشت اصفهان-برخوار است که از سال ۷۹ با قطع شدن جریان دائمی رودخانه زاینده‌رود و منقطع جاری کردن آب به بستر رودخانه از یک سو و از طرف دیگر با گسترش حفر چاه‌های زیاد، فشار بسیاری به سفره‌های زیرزمینی آب وارد شده است؛ نتیجه این رویکرد نیز بروز فرونشست در اصفهان بوده است.
فرونشست گاه و بیگاه در اصفهان خطر آسیب به مسجد سید این شهر را به شکل قابل ملاحظه‌ای افزایش داده است. موضوعی که مدیرکل سازمان زمین‌شناسی استان اصفهان نیز بر آن صحه گذاشته و اعلام کرده: متاسفانه امروز نشانه‌های فرونشست زمین را در بناهای تاریخی خیابان مسجد سید اصفهان از جمله مسجد سید، مسجد علی‌قلی‌آقا، مسجد حکیم، مسجد صدرالعما، مسجد قطبیه و دیگر بناهای تاریخی در این محدوده می‌بینیم.
بهرام نادی عضو هیات علمی دانشگاه می‌گوید: سالانه میزان نشست منطقه چمران ۱۰ سانتیمتر و منطقه مسجد سید سالانه ۴ سانتیمتر است، بنابراین تمام دشت به صورت یکپارچه پایین نمی‌رود، چراکه ضخامت آبرفت و میزان افت آب نیز متفاوت است.
وی ادامه می‌دهد: اگرچه نزدیک زاینده‌رود با وجود جریان بسیار محدود، رودخانه به صورت موضعی از آبخوان تغذیه می‌شود، اما در منطقه حبیب‌آباد تغذیه آبخوان به سرعت انجام نمی‌شود، بنابراین شاهد اختلاف نشست خواهیم بود که ساختمان‌ها و تمامی سازه‌ها و تاسیسات واقع در این دشت به سبب وجود نشست‌های غیریکسان آسیب می‌بینند و آسیب‌ها به صورت ترک در بناهای مسکونی قدیمی و آثار تاریخی و… بروز و ظهور پیدا می‌کند.
این دکترای عمران و ژئوتکنیک با اشاره به شکل ترک‌های حاصل از نشست زمین، می‌افزاید: این ترک‌ها می‌تواند به صورت کششی (ترک‌های عمودی و افقی) یا برشی (به صورت مورب و کج) باشد. ترک کششی مشاهده‌شده در مسجد سید از پایین عرض ترک کم و در بالا دارای عرض بیشتری است.
وی اضافه می‌کند: کف مسجد سید حدود ۵/۱ سانتیمتر دچار ترک شده است و به سمت بالا و گنبد ترک‌ها حدود ۳ تا ۴ سانتیمتر در دیوار غربی و گنبد مسجد دیده می‌شود.
نادی با اشاره به اینکه برای درک بهتر فرونشست و اثرات آن بر ساختمان‌هایی همچون مسجد سید و شرایط بروز ترک‌ها مدل‌سازی انجام شده است، می‌گوید: زمانی که به صورت دائم در حال برداشت آب از آبخوان هستیم، افت شدید سطح آب زیر‌زمینی سبب بروز نشست زمین می‌شود و این نشست در وسط آبخوان (حبیب‌آباد) بیشتر و در لبه‌های آبخوان نزدیک به دامنه کوه‌های اطراف دشت ‌کمتر است.
وی با اشاره به اینکه طبق مدل‌های انجام‌شده متاسفانه اثر نشست‌های نامتقارن و اختلاف نشست‌ها در نزدیک لبه‌ها بیشتر است، توضیح می‌دهد: هر چه برداشت آب زیرزمینی و تخلیه آبخوان شدیدتر شود، اثرات منفی فرونشست در داخل شهر خود را نشان می‌دهد. در این شرایط شکست در شبکه فرسوده فاضلاب به صورت بروز پدیده فروچاله، در لوله‌های گاز با احتمال بریده شدن اتصالات به صورت نشتی گاز و انفجار وجود دارد. همچنین ساختمان‌های مصالح بنایی و بناهای تاریخی خشتی و گلی نیز دچار آسیب می‌شوند.
باتوجه به صحبت‌های کارشناسان به نظر می‌رسد برای نجات بنای تاریخی مسجد سید راهی به جز مهم شمردن اولویت‌های زیست‌محیطی وجود ندارد. از سوی دیگر مساله مرمت و حفاظت از بنای مسجد سید هم باید به شکل جدی‌تری مورد توجه مسوولان امر قرار گیرد، در غیر این صورت تداوم شرایط فعلی می‌تواند آسیب‌های جبران‌ناپذیری برای این اثر تاریخی دربر داشته باشد.