خلبان فوت شده، مقصر اصلی

محمدحسین مهرزاد- عصر سرد ۱۹ دی‌ماه دو سال قبل بود. پروازهای تهران- ارومیه یکی پس از دیگری لغو شده بود و مسافران در فرودگاه سرگردان بودند.
غول پیر آمریکایی می‌خواست خودی نشان دهد. قدیمی‌ترین ایرلاین ایرانی یکی از پیرترین هواپیماهایش را آماده کرد. مسافران هم خوشحال بودند، می‌گفتند شرایط جوی مساعد شده و این پیر آمریکایی آنها را به مقصد می‌رساند.
۱۰۵ نفر به امید مقصد سوار هواپیما شدند. مهماندار پس از سلام و درود دعای سفر خوانده بود: «خدایا در سفر تو حافظ ما باش». مسافران هم در دلشان آمینی گفتند و کمربندها را بستند. پرواز شروع شد.
کاپیتان دادرس و کمکش همه موارد چک‌لیست را از نظر گذرانده بودند. در کابین همه چیز آرام بود تا نزدیکی‌های فرودگاه ارومیه. برف بود و کولاک. چشم، چشم را نمی‌دید. همه چیز آنقدر سریع بود که برج مراقبت توانست تنها یک جمله بشنود. خلبان می‌خواست به تهران برگردد.
دلهره در برج مراقبت به اوج رسیده بود. ارتباط با خلبان قطع شد و ثانیه‌ای بعد اثری از غول پیر آمریکایی روی رادار نبود. هرچه کردند نتوانستند صدای خلبان دادرس را بشنوند. صدای او را دیگر هیچ‌کس نشنید تا روزی که نوار مکالمات ضبط شده در کابین (CVR) را پیاده کردند. آخرین جمله کاپیتان دادرس «یا حسین» بود. سرنوشت برای ۷۸ مسافر پرواز تهران- ارومیه مرگ را تدارک دیده بود. دادرس نمی‌خواست هواپیمایش سقوط کند. تلاش کرد در بیابان بوئینگ ۷۲۷ را بنشاند، نشاند اما نه آنطور که دلش می‌خواست. شب سختی بود؛ شب سخت دی‌ماه ۱۳۸۹٫
حکم برکناری رییس سازمان هواپیمایی در کشوی میز وزیر سابق بود که خبر دادند یک هواپیما سقوط کرده است. هوا آنقدر خراب بود که کسی دیگر جرات نمی‌کرد سوار هواپیما شود. حمید بهبهانی و چند نفر دیگر زمینی عازم محل سقوط شدند. فاجعه در سرما تنها چیزی بود که به چشم دیدند. اولین اظهارنظر بهبهانی کلید استیضاحش را در قفل چرخاند. بهبهانی می‌خواست از اینکه عده‌ای نجات یافته‌اند ابراز خوشحالی کند اما این خوشحالی را به بدترین شکل ممکن بیان کرد: «خدا رو شکر تعداد کشته‌ها کَمه» همین شد که فریاد نادر قاضی پور، نماینده ارومیه با تمام رسانه‌ها یکی شد و بهبهانی در تیررس قرار گرفت.
زمان گذشت. بهبهانی در روزی استیضاح شد که به دستور رییسش حتی برای پاسخگویی در مجلس حاضر نشد. نماینده‌ها رای به عدم اعتماد دادند و حمید بهبهانی از رییس دولت حکم مشاوره گرفت تا ادامه روزهای کهنسالی را در نهاد ریاست جمهوری بگذراند.
عوامل اصلی
سازنده هواپیما تحریممان کرده و خبری از کارشناسان بوئینگ نیست. می‌خواستند تیم کارشناسی را به فرانسه بفرستند. دولت سارکوزی برای همه اعضا ویزا صادر نکرد و عده‌ای را تهران نگه داشت. نتیجه آن شد که فرانسوی‌ها جعبه سیاه را خواندند و برای ایران فرستادند. وزارت راه‌و‌شهرسازی هیچ‌گاه حاضر نشد محتوای گزارش فرانسوی را به رسانه‌ها بدهد تا اینکه بالاخره ۱۸ ماه انتظار به سر رسید و سازمان بازرسی کل کشور علت‌های سقوط یک فروند بوئینگ ۷۲۷ هواپیمایی هما را اعلام کرد. سازمان بازرسی کل کشور پس از ۱۸ ماه از وقوع سانحه هواپیمای بوئینگ ۷۲۷ ایران‌ایر در پرواز تهران- ارومیه، خطای انسانی، شرایط نامناسب جوی و ضعف کارایی عملیاتی هواپیمای بوئینگ را سه عامل بروز این سانحه اعلام کرد.
البته بیشترین تاکید سازمان بازرسی روی خطای انسانی است و پس از آن فرودگاه ارومیه و سیستم عملیاتی هواپیما مورد برسی قرار گرفته است. نکته جالب در این گزارش عدم اشاره به گزارش تهیه شده در وزارت راه‌و‌شهرسازی است.
سازمان بازرسی کل کشور عامل بروز سانحه هواپیمایی بوئینگ ۷۲۷ تهران- ارومیه را مورد بررسی قرار داد که براساس مفاد گزارش عامل انسانی و وجود هوای نامناسب به عنوان عوامل اصلی در ایجاد این سانحه نقش اساسی داشتند.
اشتباهات زنجیره‌ای خلبان
طبق بررسی‌های انجام شده عامل انسانی به عبارتی اشتباه خلبان و ضعف تکنیکی وی در اجرای طرح ILS شماره ۱ برای نشستن در فرودگاه ارومیه که با وجود هوای نامساعد با آموزش کمک خلبان از سوی خلبان یکم هواپیما توام شده است. این موضوع از شروع تقرب برای فرود نادیده گرفته شده و در نتیجه به دلیل عدم تمرکز خلبان یکم، کنترل هواپیما در اثر نوسانات هوا و کم شدن سرعت معینه مختل گردیده و هواپیما دچار اولین لرزش شده است.
اشتباه عمده دیگر خلبانان گردش به سمت چپ مسیر مشخص در طرح تقرب بوده که باعث شده آنان نتوانند به مدخل ورودی باند فرودگاه برسند و در نتیجه با داخل شدن در زنجیره بعدی خطرات در نهایت سانحه رخ داده است.
هوای نامناسب و کمبودهای فرودگاه ارومیه
از عوامل دیگر این سانحه باید به وجود هوای نامناسب اشاره کرد در روز سانحه سه پرواز به مقصد ارومیه به دلیل دید کم و آب و هوای نامناسب لغو شده است و در ساعت ۱۸ روز سانحه با اعلام هواشناسی ارومیه مبنی بر بهبود نسبی وضعیت دید فرودگاه و رسیدن به مقدار ۸۰۰ متر که حداقل دید مورد نیاز برای فرود با استفاده از ILS است پرواز شماره ۲۷۷ هواپیمای بوئینگ به مقصد ارومیه انجام شده است.
نکته قابل توجه در این زمینه فقدان دستگاه‌های لازم برای تعیین میزان دیده RVR در فرودگاه یادشده بنابراین تعیین حداقل دید به صورت بصری توسط دیده‌بان انجام شده که چندان قابل اعتماد نبوده است.
خلبانان این پرواز آگاهی کاملی از وضعیت هوای منطقه ارومیه خصوصا بخش‌های جنوبی فرودگاه که دارای شرایط یخبندان بوده نداشته و در تصمیم‌گیری برای انجام تقرب مجدد پس از عدم موفقیت در مرحله اول فرود و اوج‌گیری تا ارتفاع ۹ هزارپایی با توده هوای نامناسبی روبه‌رو شده که دارای شرایط اداره کل نظام و بازرسی امور راه‌وترابری یخبندان متوسط تا شدید و توام با بارش بوده و سبب یخ‌زدگی روی سطوح بال و بدنه هواپیما شده است.
ضعف کارایی هواپیما، عامل سوم
از عوامل دیگر بروز سانحه می‌تواند از ضعف کارایی عملیاتی هواپیمایی بوئینگ سانحه دیده نام برد. هواپیمای ساقط شده در سال ۱۹۷۴ تحویل هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران شده و موتورهای ۱ و ۳ آن که لحظاتی قبل از سقوط از کار افتاده‌اند به صورت دست دوم با ساعات پروازی حدود ۵۸ هزار تا ۶۷ هزار ساعت در سال ۲۰۰۷ خریداری شده و در تاریخ ۱۷/۸/۲۰۱۰ میلادی روی این هواپیمای یاد شده با توجه به وضعیت سیکل‌های پروازی و چک‌های دوره‌ای آن امکان‌پذیر بوده اما از آنجا که تولید این هواپیما در سال ۱۹۸۴ متوقف شده و بیش از سه چهارم هواپیماهای ساخته شده از این نوع از رده خارج و مابقی به طور عمده به صورت هواپیمای باری مورد استفاده قرار می‌گیرد بنابراین به‌کار‌گیری آنها در جابه‌جایی مسافر صحیح به نظر نمی‌رسد لازم به ذکر است که به علت تکنولوژی قدیمی به کار گرفته شده در این هواپیما تنها ۱۲ پارامتر پروازی در F.D.R آن ضبط می‌شود.
علاوه بر آن احتمال خاموش شدن موتورها در صورت افزایش ناگهانی و سریع قدرت موتور وجود داشته است.
کوتاهی وزارت راه‌وشهرسازی
به طور کلی پس از خاموش شدن موتورهای شماره ۱ و ۳ در عرض چند ثانیه هواپیما داخل واماندگی و سقوط شده که اظهارنظر قطعی درخصوص علل خاموش شدن آنها منوط به بررسی قطعات داخلی موتورهای شماره ۱ و ۳ می‌باشد که تا تاریخ تهیه گزارش اقدامی در این خصوص انجام نشده است.
پیشنهادهای لازم به منظور حسن جریان امور در گزارش مطرح شده که به طور عمده در زمینه کاهش سن ناوگان هوایی الزام شرکت‌های هواپیمایی به رعایت هرچه بیشتر مقررات خصوصا ارایه آموزش‌های لازم و نیز بررسی دوره‌ای F.D.R هواپیما و ارزیابی عملکرد خلبانان و تجهیز فرودگاه‌های دارای ILS به رادار تقرب رادار ترمینال و دستگاه‌های RVR است.