خلیج تا ابد فارس

گروه سیاسی-‌ 48 ساعت پس از اعلام خبر سفر رییس‌جمهور ایالات ‌متحده به عربستان سعودی و شماری از دیگر شیخ‌نشین‌های حاشیه خلیج‌فارس و پس از طرح گمانه‌هایی درخصوص احتمال البته ناچیز لغو دور چهارم مذاکرات ایران و آمریکا در عمان به ‌دلیل همزمانی این مذاکرات و حضور دونالد ترامپ در منطقه که عمدتا از سوی برخی اعضای دولت ترامپ ازجمله استیو ویتکاف، فرستاده ویژه او در منطقه غرب آسیا مطرح شده بود، حالا یک خبرگزاری بزرگ آمریکایی از یکی از اهداف ترامپ از این سفر خبر داده که عملا استقبال افکار عمومی ایرانیان از برگزاری دور چهارم مذاکرات ایران و آمریکا را به نوعی انزجار و ناخرسندی نزد بخش چشمگیری از شهروندان تبدیل کرد.
ادعای آسوشیتدپرس درباره هدف مغرضانه ترامپ
خبرگزاری آسوشیتدپرس که ازقضا در فهرست آن دسته از رسانه‌هایی است که چندان میانه خوبی هم با دونالد ترامپ ندارد و چندی پیش، پیرو اخراج خبرنگارانش و ایجاد محدودیت در دسترسی آنان به کاخ سفید با دستور ترامپ، به‌دلیل پیروی نکردن از دستور اجرایی ترامپ مبنی‌بر تغییر نام «خلیج مکزیک» به «خلیج آمریکا» در داخل این کشور، ناگزیر به طرح شکایت از رییس‌جمهور ایالات‌ متحده شده و ازقضا با حکمی که از سوی یکی از قضات منصوب ترامپ صادر شد، موفق به کسب مجدد دسترسی‌های خبرنگارانش شده بود، روز گذشته به نقل از دو مقام آمریکایی مدعی شد که «دونالد ترامپ قصد دارد در جریان سفر به عربستان سعودی اعلام کند که ایالات ‌متحده از این پس «خلیج‌فارس» را «خلیج‌عربی» یا «خلیج‌عربستان» می‌نامد.» خبری که البته بلافاصله با واکنش برخی نزدیکان ترامپ ازجمله استیو ویتکاف، فرستاده ویژه او به منطقه غرب آسیا و همچنین پسر دونالد ترامپ مواجه شده و هر دو نیز ادعای آسوشیتدپرس را نادرست خواندند اما در نهایت این تکذیبه‌ها نیز نتوانست مانع از شکل‌گیری موج اعتراضی گسترده‌ای نزد افکار عمومی ایرانیان شود.
ویتکاف و پسر ترامپ تکذیب کردند، کاخ سفید، سکوت!
بر این اساس در حالی که ویتکاف خبر آسوشیتدپرس را مغایر با واقعیت توصیف کرد و پسر ترامپ نیز با انتشار تصویری از خلیج‌فارس، آسوشیتدپرس را یک خبرگزاری «فیک‌نیوز»، «چپگرا» و «کومونیستی» نامیده، این خبرگزاری آمریکایی در بخشی از گزارش خود درباره سفر منطقه‌ای رییس‌جمهور ایالات‌ متحده، اعلام کرده که ترامپ قصد دارد اعلام کند آمریکا از این پس خلیج‌فارس را «خلیج‌عربی» یا «خلیج‌عربستان» خواهد نامید. این خبرگزاری در حالی با استنناد به اظهارات دو مقام آمریکایی که نخواستند نام‌شان فاش شود، از این برنامه مغرضانه ترامپ در آستانه دور چهارم مذاکرات خبر داده که در بخش دیگر همین گزارش اذعان کرده که «خلیج‌فارس» از اعصار دور با همین نام شناخته می‌شود. به‌نوشته آسوشیتدپرس، ترامپ می‌تواند نام این خلیج را برای مقاصد رسمی ایالات ‌متحده تغییر دهد اما نمی‌تواند تعیین کند که دیگر کشورها چه نامی بر آن بگذارند. سازمان بین‌المللی هیدروگرافی که آمریکا یکی از اعضای آن است وظیفه دارد تمام دریاها، اقیانوس‌ها و آب‌های قابل کشتیرانی جهان را به‌طور یکنواخت بررسی و نام‌گذاری کند. در مواردی، کشورها یک پهنه آبی یا نشانه جغرافیایی مشترک را با نام‌های متفاوتی در اسناد داخلی خود ثبت می‌کنند. آسوشیتدپرس در عین حال اعلام کرده که کاخ‌سفید و شورای امنیت ملی آمریکا به درخواست این خبرگزاری برای اظهارنظر پاسخی نداده‌اند.
ترامپ در مسیر اقدامات دوره نخست ریاست‌جمهوری
دونالد ترامپ البته در سال ۲۰۱۷، یک بار دیگر نیز وقتی برای نخستین بار به ریاست‌جمهوری رسیده و محل کارش را از برج ترامپ به اتاق بیضی کاخ سفید تغییر داده بود، در اقدامی مغرضانه که پیش از خروج او از برجام انجام گرفت، از نام «خلیج‌عربی» برای «خلیج‌فارس» استفاده کرده و دیده بود که ایرانیان به هیچ عنوان از کنار این مسائل عبور نمی‌کنند. چنان که همان زمان، او هم با واکنش رسمی و شدید دولت جمهوری اسلامی مواجه شده بود و هم دیده بود که اظهاراتش چگونه با موج اعتراضی شهروندان ایرانی مواجه شده است. این در حالی بود که حسن روحانی، رییس‌جمهوری وقت ایران در آن زمان گفته بود که دونالد ترامپ «جغرافیا را هم باید بیشتر مطالعه کند» و محمدجواد ظریف، وزیر خارجه وقت گفته بود: «همه می‌دانند که دوستی ترامپ به بالاترین قیمت قابل معامله است. الان دریافتیم که جغرافیای او نیز خریدنی است.»
واکنش گسترده مقام‌های ایرانی به هدف شوم ترامپ بنابر ادعای AP
در شرایطی در سال 2017 شاهد واکنش فوری ظریف در قامت وزیر خارجه ایران بودیم، این بار نیز بلافاصله پس از انتشار گزارش آسوشیتدپرس درخصوص اهداف شومی که ظاهرا ترامپ در آستانه سفر به منطقه در سر می‌پروراند، وزیر خارجه ایران به آن واکنش نشان داد. سیدعباس عراقچی در پیامی که ازطریق حساب کاربری شخصی خود در شبکه اجتماعی ایکس (توئیتر) منتشر کرد، «نام خلیج‌فارس» را «مانند بسیاری از نام‌های جغرافیایی» دارای «ریشه عمیق در تاریخ بشر» دانست و نوشت: «ایران هرگز به استفاده از نام‌هایی مانند دریای عمان، اقیانوس هند، دریای عرب یا دریای سرخ اعتراضی نداشته است. استفاده از این نام‌ها به معنای مالکیت هیچ ملت خاصی نیست، بلکه نشان‌دهنده احترام مشترک به میراث جمعی بشریت است.»
انتقاد شدید عراقچی به دروغ‌پراکنی افراد «همیشه ‌جنگ‌طلب»
وزیر امور خارجه ایران که در روزهای گذشته خود را برای سفر احتمالی به عمان و حضور در دور چهارم مذاکرات با استیو ویتکاف، نماینده کاخ سفید در این مذاکرات آماده می‌کرد، در ادامه توئیت خود نوشت: «اغراض سیاسی برای تغییر نام تاریخی خلیج‌فارس، نشان‌دهنده نیت خصمانه علیه ایران و مردم آن است و به‌شدت محکوم می‌شود. چنین اقدامات مغرضانه‌ای، توهین به همه ایرانیان، صرف‌نظر از پیشینه یا محل اقامت آنهاست.» او ابراز امیدواری کرد که «شایعات مضحکی که درمورد نام خلیج‌فارس وجود دارد، چیزی بیش از یک کمپین دروغ‌پراکنی توسط افراد «همیشه جنگ‌طلب» برای خشمگین کردن ایرانیان در سراسر جهان و تحریک آنها نباشد» و در ادامه نوشت: «مطمئنم که رییس‌جمهور آمریکا می‌داند که نام خلیج‌فارس قرن‌ها قدمت دارد و توسط همه نقشه‌نگاران و نهادهای بین‌المللی به رسمیت شناخته شده است و حتی تا همین اواخر دهه۱۹۶۰ توسط همه رهبران منطقه در مکاتبات رسمی خود استفاده می‌شد.» رییس دستگاه دیپلماسی همچنین تاکید کرد که «هرگونه اقدام کوته‌بینانه در این زمینه، هیچ اعتبار یا اثر قانونی یا جغرافیایی نخواهد داشت، جز آنکه خشم همه ایرانیان از هر قشر و عقیده سیاسی در ایران، ایالات‌متحده و سراسر جهان را به دنبال خواهد آورد.»
هشدار ظریف به ترامپ درباره خشم ایرانیان
همزمان جواد ظریف که در سال 2017، به‌ عنوان وزیر خارجه ایران به اظهارات مغرضانه ترامپ درباره «خلیج‌فارس» پاسخ داده بود، روز گذشته که ازقضا همزمان بود با برگزاری مراسم تقدیر و تودیع او از معاونت راهبردی ریاست‌جمهوری، صرفا به‌ عنوان یک چهره دانشگاهی به این ادعاها واکنش نشان داد و در پیامی که از طریق حساب کاربری شخثی خود در شبکه اجتماعی ایکس (توئیتر) منتشر کرد، به «ایرانیان سرافراز!» درود فرستاد و نوشت: «‏آنچه پیرامون استفاده از نام ساختگی برای خلیج‌فارس شنیده می‌شود، هر ایرانی میهن‌دوست از هر گرایشی را به خشم می‌آورد. ‏برای ایران، به جهانیان و ساکنان کاخ سفید نشان خواهیم که ایرانیان، همراه و هم‌زبان، این سوداگری کوته‌بینانه را برنمی‌تابند. ‏شاید فردا برای این همبستگی میهنی دیر باشد.»
واکنش کنایه‌آمیز قالیباف به ترامپ
همزمان محمدباقر قالیباف، رییس مجلس نیز در پیامی در حساب کاربری شخصی خود در شبکه اجتماعی ایکس (توئیتر) با لحنی توام با کنایه نوشت: «از کتابخانه مجلس خواستم چند نقشه تاریخی خلیج‌فارس را که در بایگانی موجود است، منتشر کنند. گفتند این‌قدر زیاد است که به هر کدام از سیاستمداران متوهم چند نسخه می‌رسد. شاید کفش و لباس با دلار و درهم خریدنی باشد ولی تاریخ و جغرافیا خریدنی نیست؛ عِرض خود می‌بری و زحمت ما می‌داری!»
واکنش چهره‌های سیاسی به تلاش ترامپ برای تحریف تاریخ
واقعیت این است که واکنش‌ها به گزارش آسوشیتدپرس تنها به مقام‌های مسوول در دولت و مجلس محدود نبود و همزمان بسیاری از چهره‌های سیاسی، فرهنگی، روزنامه‌نگاران و انبوهی از شهروندان معمولی هم به این موج اعتراضی پیوستند. چنان که احمد زیدآبادی، روزنامه‌نگار و تحلیلگر مسائل سیاسی در توئیتی در این زمینه نوشت: «این خبر ازسوی منابع رسمی تأیید نشده است، اما از آدمی دمدمی مزاج و بیگانه با دانش تاریخ همچون ترامپ هیچ کاری غیرممکن نیست. فردی که خلیج مکزیک را به خلیج آمریکا تغییر نام دهد، هیچ بعید نیست که هوس تغییر نام تمام دریاها و آبراه‌ها و اقیانوس‌های عالم را هم در سر داشته باشد!» او یادآور شد: «نام‌ها اما امری تاریخی و هویتی هستند و با هوس‌بازی ترامپ تغییر ماهیت نمی‌دهند. به صرف آرزو و هوس ترامپ، نه خلیج مکزیک، خلیج آمریکا می‌شود، نه کانادا به ایالات ‌متحده می‌پیوندد، نه گرینلند به تملک آمریکا درمی‌آید و نه خلیج‌فارس، نام جعلی به خود می‌گیرد!» زیدآبادی تصریح کرد: «اثر کوتاه‌مدت چنین کاری اما به هم ریختن آرامش روانی جامعه ایرانی و برانگیختن آن است که امیدوارم سمت و سویی در جهت تأمین منافع ملی پیدا کند.»
سیدمحمد‌علی ابطحی، فعال سیاسی اصلاح‌طلب نیز در توئیتی به ارتباط این غائله و مذاکراتی که گفته می‌شود چهارمین دور آن، روز یکشنبه هفته آینده در مسقط برگزار می‌شود، اشاره کرد و نوشت: «ترامپ قوی‌ترین عامل وحدت مردم ایران در داخل، خارج، طرفدار، اپوزیسیون، پیر، جوان خواهد بود، اگر اسمی غیر از «خلیج‌فارس» از دهانش خارج شود. مخالفان و موافقان مذاکره با آمریکا هم درکنارهم قرار می‌گیرند. این یکی از بزرگ‌ترین مین‌هایی است که در زمین مذاکرات توسط اسرائیل و مخالفان مذاکره می‌تواند منفجر شود.» از دیگرسو، جواد هروی، سخنگوی حزب اعتدال و توسعه که ازقضا از جمله مدرسان شناخته‌شده رشته تاریخ نیز هست، در گفت‌وگویی با ایسنا تاکید کرد: «دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران آن‌قدر با تاریخ، فرهنگ و اخلاقیات اجتماعی این سرزمین آشنایی دارند که در مقابل مواضع زیاده‌خواهانه دولتمردان آمریکا با جدیت بایستند.» همچنین فداحسین مالکی از اعضای کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس تاکید کرد که «امروز به هر حال دنیا «خلیج‌فارس» را پذیرفته است و این ادعاها دیگر به موضوع خلیج‌فارس قطعا خدشه‌ای وارد نمی‌کند.» اسماعیل کوثری یکی دیگر از اعضای عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس نیز خاطرنشان کرد که «نام خلیج‌فارس صدها سال است که بر نام خلیج مبارک ما نهادینه شده است. آمریکایی‌ها با مطرح کردن چنین موضوعاتی به دنبال خودنمایی هستند.»
پشتوانه تاریخی «خلیج‌فارس» در اسناد جغرافیایی
اما در حالی ‌که شاهد موج گسترده اعتراضی علیه این ادعای منتسب به ترامپ هستیم، نکته‌ای که نمی‌توان به سادگی از کنارش عبور کرد، این است که «خلیج‌فارس» بنابر اسناد معتبر تاریخی و جغرافیایی از هزاران سال پیش به همین نام شناخته می‌شده است. آبراهی نیمه‌محصور که بین جنوب ایران و شرق شبه‌جزیره عربستان قرار دارد و به دریای عمان و اقیانوس هند متصل می‌شود. خلیجی که باتوجه به آنکه مسیر اصلی انتقال نفت و گاز از خاورمیانه به جهان است، از اهمیت استراتژیک بالایی برخوردار است و نامش، سابقه‌ای بیش از 2 هزار سال دارد و در متون تاریخی و جغرافیایی فارسی و یونانی دوران باستان مورد تاکید قرار گرفته است.
«خلیج‌فارس» در متون یونانی باستان، مانند نوشته‌های هراکلیتس و استرابون با عنوان
Persian Gulf یا معادل یونانی آن ذکر شده است. همچنین در آثار ایرانی، همچون نوشته‌های ابوریحان بیرونی مربوط به قرن ۱۰ میلادی و دیگر مورخان و جغرافیدانان، همواره نام «خلیج‌فارس» به کار برده شده و بیش از هزار نقشه تاریخی که از قرون وسطی تا قرن بیستم منتشر شده‌اند، خلیج‌فارس را با همین نام نشان داده‌اند.؛ نقشه‌هایی که توسط جغرافیدانان اروپایی، عرب و ایرانی رسم شده‌اند که ازجمله مهم‌ترین آنها می‌توان به نقشه‌های طهماسبی (قرن ۱۶میلادی) و نقشه‌های سازمان‌های معتبر جغرافیایی مانندNational Geographic اشاره کرد. همچنین نقشه‌های کلمبوس و دیگر جغرافیدانان اروپایی قرون وسطی و اوایل دوران مدرن که عبارت Persian Gulf را به کار برده‌اند. جالب آنکه حتی در نقشه‌های اداره ملی جغرافیایی آمریکا نیز این خلیج به همین نام شناخته می‌شود. از دیگرسو در حالی که در سال‌ها و دهه‌های گذشته ادعاهای بی‌اساسی ازسوی برخی شیخ‌نشین‌های حاشیه خلیج‌فارس در این رابطه مطرح شده، نقشه‌های رسمی و منتشر شده در دهه‌های اخیر نیز همچنان از نام Persian Gulf استفاده می‌کنند.

سفر ترامپ، مذاکرات هسته‌ای و خلیج‌فارس
علی بیگدلی*
خبرگزاری آسوشیتدپرس در آستانه سفر دونالد ترامپ به منطقه خاورمیانه و چند کشور عربی این منطقه، در خبری مدعی شده که «خبر خوب» ترامپ در جریان این سفر این است که از این پس ایالات‌متحده، «خلیج‌فارس» را به عناوین موردپسند برخی از این کشورها شناسایی خواهد کرد؛ حال آنکه ترامپ اساسا در این حد و اندازه‌ها نیست که بتواند با طرح چنین ادعاهایی تاثیر واقعی بر این حقیقت انکارناپذیر درباره «خلیج‌فارس» بگذارد. چه آنکه خلیج‌فارس از‌هزاران سال پیش و به تعبیری از دوران هخامنشیان به این‌سو همواره به همین عنوان «خلیج‌فارس» شناخته شده و تا ابد نیز به همین نام باقی می‌ماند به‌ویژه آنکه صحت و صدق این سخن درخصوص نام «خلیج‌فارس» در دوران معاصر نیز به تایید تمامی نهادها و سازمان‌های بین‌المللی رسیده و همزمان در اسناد تاریخی که در دوره معاصر تهیه و تدوین شده‌اند نیز به همین نام مورد شناسایی قرار گرفته است.
با این همه اگر بخواهیم به ابعاد سیاسی و دیپلماتیک یا حقوقی این بحث در عرصه بین‌الملل تمرکز کنیم، مسیری مشخص پیش‌روی ماست که می‌توانیم موضوع را ازطریق طرح شکایت به دیوان دادگستری لاهه پیگیری کنیم. آنچه در حال حاضر برای ما حائزاهمیت است، نفس سفر مهم ترامپ به منطقه است و البته بحث مذاکرات هسته‌ای. چنانکه در روزهای گذشته در اخبار شاهد بودیم، ظاهرا پس از چند روز وقفه‌ای که در این مذاکرات ایجاد شد، باردیگر دو طرف بر سر ازسرگیری گفت‌وگوها و برگزاری دور چهارم مذاکرات در مسقط به تفاهم رسیده‌اند و ظاهرا می‌خواهند روز یکشنبه هفته آینده در عمان این گفت‌وگوها را ادامه دهند. در این شرایط واکنش ما در همان حدی که آقای عراقچی به‌عنوان وزیر امور خارجه و رییس دستگاه دیپلماسی ایران مطرح و این ادعاها را محکوم کرد، کفایت می‌کند و به نظر می‌رسد ادامه دادن بیشتر موضوع و تبدیل کردن آن به یک بحث بیش از حد جدی، به‌نحوی که احیانا بخواهد تاثیر منفی در روند مذاکرات داشته باشد، در راستای منافع ملی ما نیست و باید با دقت و هوشیاری بیشتری در این مسیر گام برداریم.
فراموش نکنیم که اگرچه شرایط کنونی ما، شرایط بسیار حساسی است اما ترامپ نیز در دوران و شرایط چندان مساعدی قرار ندارد حتی به‌شدت تحت فشار است که بتواند دست‌کم یکی از وعده‌های مهم انتخاباتی خود را به سرانجام برساند. در واقع باتوجه به اینکه ترامپ نتوانسته به وعده‌های انتخاباتی خود ازجمله در بحث جنگ اوکراین و جنگ غزه عمل کند و در نبرد تعرفه‌ها نیز دستاوردی نداشته، اکنون حاضر است دست به هر کاری بزند تا دست‌کم با دستیابی به یک توافق با ایران، به مخالفانش در حزب دموکرات و همچنین به حامیان و موافقانش در حزب جمهوریخواه و البته بدنه اجتماعی حامی خود نشان دهد که توانسته حداقل پرونده هسته‌ای ایران را به سرانجام برساند ضمن آنکه ترامپ به‌لحاظ فضای بین‌المللی نیز شرایط مساعدی دارد و دقیق‌تر این است که بگوییم هیچ‌یک از دو طرف مذاکراتی که قرار است دور چهارم آن در مسقط برگزار شود، شرایط مساعدی ندارند و در واقع هر دو طرف به توافق نیاز دارند بنابراین لازم است که از این جدیت و خواست دسترسی به توافق حداکثر استفاده را ببریم.
نکته حائزاهمیت دیگر نفس سفر ترامپ به منطقه است؛ سفری که در ابتدا تنها به مقصد ریاض برنامه‌ریزی شده بود اما ظاهرا اقداماتی که انجام گرفته به‌نحوی است که ترامپ به قطر و امارات نیز خواهد رفت ضمن آنکه به احتمال زیاد هنگام حضور ترامپ در ریاض، شورای همکاری خلیج‌فارس نیز تشکیل جلسه خواهند داد تا سران کشورهای عضو این شورا بتوانند با ترامپ دیدار کنند. نکته دیگری که در این بحث حائزاهمیت است، این است که در جلسه احتمالی شورای همکاری خلیج‌فارس، به احتمال قریب به یقین مساله ایران نیز مطرح خواهد شد و اگرچه ممکن است برخی نگران این باشند که احیانا بار دیگر مباحثی پیرامون مالکیت جزایر سه‌گانه ایرانی در این اجلاس مطرح شود اما واقعیت این است که اولا طرح این مباحث تکراری این‌بار همچون دفعات پیشین به جایی نمی‌رسد و این کشورها هرگز قادر نخواهند بود ادعایشان را به‌طور واقعی دنبال کنند؛ ثانیا طرح موضوع ایران ازسوی این کشورها، به این دلیل خواهد بود که سران کشورهای منطقه متفق‌القولند که هرگونه حمله نظامی به ایران، تبعات منفی و جبران‌ناپذیری برای کل منطقه خواهد داشت و در نتیجه از تمام توانشان برای اقناع ترامپ جهت پرهیز از هرگونه اقدام نظامی علیه ایران استفاده خواهند کرد.
نکته مهم دیگری که در این بحث حائزاهمیت است، بحث یمن و حوثی‌هاست که به نظر می‌رسد این رایزنی‌هایی که از سوی عمان انجام گرفته تا ایران به هیچ عنوان به حمایت از حوثی‌ها ادامه ندهد، به نتیجه رسیده و به همین دلیل نیز شاهد کاهش سطح تنش در این رابطه هستیم. آنچه در مجموع حائز اهمیت است، این است که ما در بزنگاه بسیار حساس و مهمی قرار داریم و باتوجه به اهمیت شایان توجه سفر ترامپ به منطقه، لازم است با اتخاذ رویکردی هوشمندانه و معقول در سیاست خارجی به نحوی عمل کنیم که بتوانیم حداکثر بهره‌برداری را از آنچه در این چند روز رقم خواهد خورد، ببریم.
* کارشناس ارشد سیاست خارجی و روابط بین‌الملل