در ترسالی چه گذشت

ناصر کرمی *- با پشت سر گذاشتن اردیبهشت می‌توان گفت فصل بارش در ایران به پایان رسیده است. اگر چه روی کاغذ هنوز به صورت محدود در خرداد ماه نیز امکان بارش وجود دارد ولی بعید است بارش خرداد‌ماه بتواند تغییر چندانی در بیلان آبی فصل سپری شده بارش داشته باشد.
در اردیبهشت‌ماه نیز بر خلاف فروردین توفانی و سیل‌آسا، بارش چندانی در کشور رخ نداد. از این رو می‌توان نقشه پهنه‌بندی خشکسالی هواشناسی در استان‌های کشور که برای دوره یک ساله منتهی به پایان فروردین گذشته ترسیم شده را به عنوان بیلان کلی بارش در نظر گرفت. (شکل ۱). این نقشه که توسط مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران، سازمان هواشناسی کشور‌ منتشر شده است به واقع پراکنش جغرافیایی بارش‌ها در سراسر ایران را نشان می‌دهد. برای اینکه شناخت دقیق‌تری از این پراکنش داشته باشیم باید به تقسیم‌بندی شش‌گانه حوضه‌های آبریز ایران توجه کنیم. (شکل ۲). همچنین جدول شماره ۱ (سازمان هواشناسی کشور) یک آمار کلی ارائه می‌دهد از میزان بارش سال آبی کنونی و مقایسه آن با سال قبل و همچنین میانگین یازده ساله و ۵۰ ساله. به طور خلاصه اینکه‌ در ۵۰ سال گذشته به طور متوسط هر سال در ایران ۲۲۷ میلیمتر باران باریده است. این مقدار اما به طور متوسط در یازده سال گذشته ۱۹۶ میلیمتر بوده است که حکایت از یک دوره طولانی خشکسالی دارد. سال قبل در ایران فقط ۱۵۷ میلیمتر بارش رخ داد‌ یعنی خشکسالی خیلی شدید. امسال اما ۳۲۳ میلیمتر بارش داشته‌ایم، این یعنی ترسالی شدید. ۱۰۵ درصد (بیشتر از دو برابر) سال قبل، ۶۴ درصد بیشتر از میانگین یازده سال گذشته و ۴۲ درصد بیشتر از میانگین ۵۰ ساله.
این آمارها البته کلی و متوسطی هستند ناظر به مجموع بارش‌ها در سراسر کشور. ایران کشور پهناوری است با چشم‌اندازهای جغرافیایی کاملا متفاوت. بنابراین برای شناخت بیشتر وضعیت بارش ایران در ترسالی شدیدی که پشت‌سر گذاشته‌ایم میزان بارش در هر کدام از حوزه‌های شش‌گانه آبریز اصلی کشور را مرور می‌کنیم.
حوضه دریای خزر
در این حوضه با بیلانی مابین ترسالی متوسط تا خشکسالی خفیف روبه‌رو هستیم. در شرق منطقه، شمال استان‌های گلستان و خراسان‌شمالی، ترسالی رخ داده اما در غرب در استان اردبیل بر خلاف تصور خشکسالی پارسال، اگر چه خفیف‌تر، امسال هم ادامه داشته است.
حوضه خلیج‌فارس و دریای عمان
اصل بارش‌ها اینجا رخ داده است. ۵۲۸ میلیمتر. ۱۵۳ درصد بیشتر از سال قبل، نزدیک به دو برابر متوسط سالانه یازده سال خشک گذشته، و ۵۰ درصد بیش از میانگین ۵۰ ساله. نقشه یک نشان می‌دهد که ترسالی بسیار شدید در بخش مرکزی این حوضه رخ داده است. در استان‌های لرستان، ایلام، کرمانشاه، همدان و مرکزی. بر خلاف تصور و با وجود آن همه سیلاب، بارش‌ها در استان خوزستان حتی کمتر از نرمال بوده و وضعیت خشکسالی خفیف داشته است. سیلاب‌ها از بالادست، از لرستان آمدند و چندان ارتباطی با بارش‌های خود استان نداشتند.
حوضه دریاچه ارومیه
وقوع ترسالی باعث احیای دریاچه ارومیه شد. در این حوضه ۵۵ درصد بیشتر از بارش ۵۰ ساله و ۶۰ درصد بیش از متوسط یازده ساله بارش رخ داد.
حوضه فلات مرکزی
به لطف بارش‌های زاگرس شرقی کمیت‌های بارش در این حوضه امیدوار‌کننده‌اند. ۱۰۹ درصد افزایش بارش نسبت به سال گذشته و ۵۵ درصد افزایش نسبت به میانگین ۵۰ ساله. اما مرور نقشه شکل یک نشان می‌دهد که هر چه هست مربوط به پایکوه‌های زاگرس است و در نود درصد پهنه جغرافیایی منطقه خشکسالی تداوم داشته است.
حوضه مرزی شرق
در این حوضه بارش نزدیک به نرمال رخ داد‌ که همین هم بعد از دوره طولانی خشکسالی شدید در این منطقه امیدوارکننده بوده است. جالب است در حالی که بارش امسال در این حوضه ۱۶۸ درصد نسبت به سال گذشته افزون‌تر است، نسبت به میانگین ۵۰ ساله فقط ۸ درصد افزایش داشته است.
حوضه سرخس (قره‌قوم)
در این حوضه ترسالی متوسط تا بارش نرمال رخ داده است. مجموع بارش نسبت به متوسط ۵۰ ساله ۳۳ درصد بیشتر بوده، اما اختلاف با بارش سال گذشته چشمگیر است؛ ۹۸ درصد افزایش.
نتیجه‌گیری
در مجموع می‌توان درباره بیلان بارش امسال این‌گونه گفت:
– در غرب مرکزی ایران ترسالی شدید رخ داده است، در شمال ایران نیز ترسالی رخ داده، اما در بقیه مناطق ایران بارش وضعیتی مابین نرمال تا خشکسالی خفیف داشته است.
– البرز و زاگرس … این دو کوهستان مهم‌ترین مولفه شکل‌دهنده چشم‌انداز ایران در سده‌های اخیر بوده‌اند. یک انگاره اقلیمی می‌گوید تغییر تدریجی اقلیم باعث شده در طول هزاره‌ها ایرانی‌ها به تدریج از دشت‌ها فاصله گرفته و ناچار شوند بیشتر و بیشتر به دامنه‌های البرز و زاگرس پناه ببرند. بارش امسال نشانه تقویت این الگوی سکونتگاهی در فلات ایران است. عمده آنچه که ترسالی می‌نامیم بر این دو کوهستان باریده است و در هشتاد درصد مساحت ایران حتی در چنین ترسالی شدید هم میزان بارش چندان چشمگیر نیست.
-تجمع بارش‌ها در دو قطاع مشهد -تبریز و تبریز- شیراز نشان می‌دهد که باران بر همانجا باریده که محل تجمع بیشترین منابع آب قابل دسترس در ایران است. حتی در چنین ترسالی‌های شدیدی هم می‌توان بر این انگاره پای فشرد که عرصه زیست در ایران در حال محدودتر شدن است. این تحدید تدریجی، می‌تواند تهدید فزاینده‌ای برای پایداری اجتماعی ایران به شمار آید.
– باران فقط بر دو قطاع پیش گفته می‌بارد و صدها سد ساخته شده تا بارش از محدوده آن دو قطاع نگریزد و به مناطق دور از پایکوه‌های البرز و زاگرس نرود. ترکیبی از دو مولفه تغییر اقلیم و انسان که در کار خشکاندن بیشترین پهنه از ایرانند.
– هر آنچه گفته شد فقط گزارشی از بیلان یک سال بارش است. لزوما نمی‌تواند مبنایی برای تحلیل روندهای اقلیمی سال‌های قبل یا پیش‌بینی آب و هوای سال آینده باشد.
*اقلیم‌شناس