دشمنان قدیمی در تلاش برای صلح

سیدسالار رحیمی- این روزها در خاورمیانه بحث در رابطه‌با عادی‌سازی روابط دو کشور ترکیه و سوریه بیش از گذشته به گوش می‌رسد. این موضوع در نشستی که اخیرا میان وزیر خارجه ترکیه و همتای سعودی آن برگزار شده بود، مطرح شد. در این نشست‌ هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه اظهار داشت: «استراتژی ما در حال حاضر گفت‌وگو و صلح است.» درست بعد از اظهارات وزیر خارجه ترکیه، رجب طیب‌اردوغان، رییس‌جمهور این کشور، بشار اسد را پس از 13سال قطعی روابط به ترکیه دعوت کرد اما در واکنش به دعوت اردوغان، بشار اسد در یک کنفرانس خبری گفت که «تنها در صورتی حاضر به دیدار و گفت‌وگو است که در مورد موضوعات اصلی و حمایت آنکارا از تروریسم و خروج نیروهای ترکیه از خاک سوریه تمرکز کنند». با توجه به اظهارات طرفین نشانه‌هایی از تلاش برای حل موضوع پیرامون مشکلات به چشم می‌خورد اما باید دید که این تلاش‌ها به نتیجه خواهند رسید یا تعارضات همچنان پابرجا خواهند ماند. در این گزارش به برسی مشکلات دو طرف خواهیم پرداخت و سعی خواهیم کرد تا راه‌حل‌های عادی‌سازی را نیز پیش‌بینی کنیم.
تعارضات بنیادین
مشکلات دو کشور به سال‌های ابتدایی قرن‌20 مربوط می‌شود، به طور دقیق‌تر به سال 1920 زمانی که امپراطوری عثمانی به دست فاتحان جنگ جهانی اول تجزیه شد. در این سال‌ها قیومت سوریه به کشور فرانسه سپرده شد و مشکلات اولیه بر سر ایالت اسکندورن (‌هاتای فعلی) به وجود آمد. در معاهده لوزان در سال 1923 این منطقه به کشور سوریه واگذار شد اما ترکیه نپذیرفت و کشمکش‌های فراوانی بر سر این منطقه به وجود آمد تا اینکه در سال 1939 این ایالت به طور رسمی به ترکیه الحاق شد. البته اعراب سوریه هیچ‌گاه این الحاق را نپذیرفتند اما فرانسه به دلیل جلوگیری از تعارضات بیشتر با این واگذاری موافقت کرد.
مشکل دیگری که بر روابط دو کشور تاثیر زیادی گذاشته بحران آب است. ترکیه و سوریه بیشترین اختلافات را بر سر شیوه تقسیم آب حوزه‌های دجله و فرات دارند. ترکیه بیشترین بهره را از آب‌های این رودخانه‌ها می‌برد و سوریه بیشترین لطمه را از سیاست‌های آبی ترکیه متحمل شده است. ترکیه با احداث سد کبان در دهه‌های 60 و 70 میلادی سبب شد میزان آب وارد شده به سوریه کاهش یابد، سوریه نیز با ساختن سد طبقه به ذخیره‌سازی آب فرات پرداخت.
ترکیه در دهه 90 میلادی مجدد با پروژه بلندپروازانه خود به نام گاپ با ساختن 21 سد و 19 تاسیسات برقابی موجب افزایش تنش میان دو کشور شد. بحران آبی میان دو کشور هیچ‌گاه به نتیجه نرسید و با شروع بهار عربی و جنگ داخلی سوریه این مشکل به فراموشی سپرده شد.
حزب کارگران کردستان
در دهه 80 میلادی با تشکیل حزب کارگران کردستان ترکیه، موسوم به پ‌ک‌ک مشکلات دو کشور ابعاد امنیتی و نظامی به خود گرفت. حافظ اسد به دلیل گرایش به کشور اتحادیه جماهیر شوروی و روابط نزدیک با این کشور، با اجازه دادن به رهبر این حزب عبدالله اوجالان برای زندگی و آموزش نیروهای خود در سوریه و حمله به پایگاه‌های کشور ترکیه از طریق خاک سوریه ابعاد جدیدی از تنش میان دو کشور را به وجود آورد. این بحران به قطع روابط دو کشور انجامید اما سرانجام با پیروزی آمریکا در جنگ سرد و فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی حافظ اسد مجوز اسکان رهبر این حزب و تشکیلات آن را در سوریه لغو کرد و اقامت اوجالان در سوریه به اتمام رسید. یکی از دلایل این اقدام حافظ اسد عضو بودن ترکیه در ناتو و پیروزی آنها در جنگ سرد بود زیرا روز‌به‌روز قدرت نظامی و اقتصادی ترکیه در حال افزایش بود.
بهار عربی و جنگ داخلی سوریه
با آغاز بهار عربی از کشور تونس و سرایت این موج تغییر در کشورهای خاورمیانه، سوریه نیز از این بحران در امان نماند و به‌ شدت دستخوش بحران‌های زیادی شد. با وجود نارضایتی‌ها در کشور سوریه و با به حاشیه رفتن این ناآرامی‌ها به سمت جنگ داخلی در این کشور پای دیگر بازیگران منطقه به این بحران باز شد. در جریان این ناآرامی‌ها در سوریه بخشی از بدنه ارتش این کشور دچار ریزش و بخشی دیگر از این نیروها فرار کرده و ارتش آزاد سوریه را بنیان نهادند؛ نیرویی که به مقابله با حکومت مرکزی برآمد و در تلاش بود تا دولت بشار اسد را سرنگون کند.
نیروهای ارتش آزاد توسط ترکیه حمایت و جلسات هماهنگی و کنگرهای این نیروها در کشور ترکیه برگزار می‌شد، بنابراین این اتفاقات به تیرگی هرچه بیشتر روابط بین دو کشور انجامید. زمانی که ارتش سوریه با ارتش آزاد می‌جنگید در سال 2014 داعش نیز ظهور کرد. این گروه بنیادگرا و تروریستی با حمله به شمال شرق سوریه و تصرف میزان زیادی از سرزمین‌های این کشور باعث شد سوریه بیشتر در بحران فرو برد اما نیروهای ارتش سوریه و نیروهای مردمی کُرد به مقابله با بحران داعش پرداختند. نیروهای مردمی کُرد با تشکیل یک یگان دفاعی به کمک نیروهای ائتلاف به نام نیروهای سوریه دموکراتیک (SDF) به جنگ با داعش پرداختند و توانستند در تاریخ 23مارس 2019 در نبرد باغور نیروهای داعش را شکست دهند و تمام اراضی تصرف شده توسط این گروه را آزاد کنند.در خلال جنگ داخلی و نبرد با داعش، ترکیه با حمایت از گرو‌ه‌های افراطی (مانند ارتش آزاد و جبهه النصره) سعی در تغییر معادله به نفع این گروه‌ها و تلاش هرچه بیشتر برای سرنگونی دولت اسد را داشت اما اقدامات دولت ترکیه به همین‌جا ختم نشد؛ ارتش این کشور در تهاجمی همه‌جانبه به همراه متحدان خود به شمال شرق سوریه در 9اکتبر سال 2019 بخشی از کشور سوریه به مساحت 4820کیلومتر را تصرف کرد؛ امری که باعث شد نیروهای سوریه دموکراتیک همراه با ارتش سوریه تلاشی مشترک در جهت بیرون ‌راندن این نیروها از سوریه به عمل آورند.
آوارگان
بعد از سال 2011 و بهار عربی کشور سوریه با بحران‌های جنگ داخلی، حمله داعش و تهاجم ارتش ترکیه رو‌به‌رو بوده است. تمام این مشکلات باعث شد سوریه بزرگ‌ترین بحران از نظر آوارگی را داشته باشد و براساس آمارها در سال 2023 سوریه هنوز دارای 12‌میلیون آواره در سراسر جهان است. در کشورهای مصر، عراق، اردن، لبنان و ترکیه نزدیک به 6‌میلیون آواره سوری زندگی می‌کند که ترکیه با 3‌میلیون میزبان بیشترین تعداد آواره سوری در تمام جهان است.
بحران در سال 2024
همانطور که مطرح شد ترکیه دارای بیشترین میزان مهاجر سوری در تمام دنیا است. این به یکی از چالش‌های مهم ترکیه در سال 2024 تبدیل شده است. وجود 3‌میلیون آواره در ترکیه زیست مردمان ترک در این کشور را تحت‌الشعاع قرار داده، به طوری که بر بازار کار، اقتصاد و زیست اجتماعی مردم تاثیر گذاشته است.
همین چند هفته گذشته بود که اخبار تعرض یک پناهجوی سوری به یک دختربچه در شهر قیصریه باعث به ‌وجود آمدن بحران زیادی در این شهر شد و افکار عمومی را در تمام ترکیه درگیر کرد. بعد از این بحران بود که سیاسیون ترک درصدد حل بحران پناهجویان و بازگشت آنها به سوریه شدند. به همین دلیل برخی کارشناسان معتقدند دعوت اردوغان از بشار اسد بعد از همین اتفاق رقم خورد.
چشم‌انداز روابط دو کشور در آینده
در چنین شرایطی بسیاری از ناظران معتقدند عادی‌سازی روابط ترکیه و سوریه به این سادگی‌ها نیست و برای رسیدن به آن باید موانع زیادی پشت‌سر گذاشت. با اعلام بشار اسد اولین سد روابط دو کشور اشغال بودن بخشی از این کشور در دست ارتش ترکیه و هم‌پیمانان آن است. اسد تلاش برای حل بحران را ابتدا عقب‌نشینی این نیروها از سوریه و بازگشت به مرزها تعین شده اعلام کرده، بنابراین باید دید اردوغان حاضر است به مرزهای خود بازگردد؛ آن هم در شرایطی که او نیز اقتدار همیشگی حزب خود در کشور را از داده است. لازم به ذکر است در انتخابات شهرداری‌ها سال 2024 ترکیه، حزب عدالت و توسعه برای اولین بار پس از سال 2001 اکثریت را از دست داد و شهرهای بزرگ را به رقبای خود واگذار کرد؛ رقبایی که در کلام نشان می‌دهند در تلاش هستند تا با دولت سوریه به صلح پایدار برسند. ترکیه برای میانجیگری در این رابطه از ایران و روسیه درخواست کمک کرده است. با این حال برای میانجیگری ایران و روسیه دو نکته وجود دارد؛ از یک سو ایران با توجه به انتخابات ریاست‌جمهوری و تغییر دولت به منظور تلاش برای ایجاد وضعی جدید در خاورمیانه می‌تواند دست بالا را در این قضیه داشته باشد ‌اما از سوی مقابل روسیه به دلیل وجود تحریم‌ها و جنگ اوکراین به طور طبیعی امکان تاثیر‌گذاری کمی را در این رابطه دارد.