دعوا سر مخرج کسر است

نزدیک به یک هفته از اعلام نرخ بیکاری ۹/۵ درصدی گذشته ولی همچنان انتشار خبر تک رقمی شدن نرخ بیکاری با تردیدهایی از سوی کارشناسان مواجه است.
رییس‌جمهور نیز اخیرا نرخ بیکاری ۹/۵ درصدی را مورد تایید قرار داد. پیش از او محمدباقر نوبخت، معاونت نظارت راهبردی رییس‌جمهور نیز نرخ بیکاری تک رقمی را تایید کرده بود. او حتی از منتقدان این نرخ نیز گلایه داشت.
بررسی گزارش نرخ بیکاری مرکز آمار نشان می‌دهد، نرخ بیکاری در شرایطی تک رقمی شده که تعداد شاغلان نسبت به تابستان سال گذشته بیش از ۶۹۱ هزار نفر کاسته شده و جمعیت فعال (جمعیت ۱۰ ساله و بالاتر قادر و مایل به کار) ۹۹۷ هزار و ۹۰۲ نفر کاهش یافته است.
طبق آخرین گزارش مرکز آمار ایران از نرخ بیکاری، این شاخص در تابستان امسال با ۰/۹ درصد کاهش نسبت به تابستان سال گذشته به ۹/۵ درصد رسید.
همچنین در نگاه دیگر تعداد بیکاران از دو میلیون و ۵۶۳ هزار و ۶۲۴ نفر در تابستان سال گذشته به دو میلیون ۲۵۷ هزار و ۱۹۴ نفر رسیده که از کاهش ۳۰۶ هزار و ۴۳۰ نفری حکایت دارد.در همین حال مقامات ارشد دولتی نیز طی روزهای گذشته از ایجاد ۴۰۰ هزار شغل در مدت یک سال گذشته خبر داده‌اند.
اساسا کاهش نرخ بیکاری نشان دهنده افزایش سطح عمومی اشتغال است؛ اما وقتی چند شاخص دیگر از گزارش اخیر مرکز آمار را بررسی می‌کنیم، نتایج به دست آمده بسیار متفاوت است.
یکی از نکات اساسی در بررسی این آمار این است که تعداد شاغلان در تابستان امسال نسبت به تابستان سال گذشته نه تنها افزایش نداشته بلکه ۶۹۱ هزار و ۴۷۲ نفر کاهش هم داشته است.
یعنی در عین اینکه براساس یک بخش از گزارش مرکز آمار تعداد بیکار‌ها کم شده، براساس آمار دیگر همین گزارش که تعداد شاغلان را مشخص کرده، لزوما تمام افرادی که از دایره بیکارها خارج شده‌اند، به جرگه شاغلان نپیوسته‌اند چون در غیر این صورت باید کل جمعیت شاغل متناسب با کاهش تعداد افراد بیکار، رشد می‌کرد؛ حال آنکه این شاخص در طول یک سال گذشته کاهش یافته است.
اما این سوال مطرح می‌‌گردد که مگر می‌‌شود هم از تعداد بیکاران کاسته شود و نرخ بیکاری ۰/۹ درصد افت کند و هم تعداد شاغل‌ها ۶۹۱ هزار و ۴۷۲ نفر کاسته شود؟
برای پاسخ به این پرسش کمی جزیی‌تر گزارش مرکز آمار را بررسی می‌کنیم.
آمارگیری برای محاسبه نرخ بیکاری و سطح اشتغال، طبق چارچوب‌های مشخص شده از افراد ۱۰ ساله و بیشتر انجام می‌شود. در واقع جمعیت فعال، مجموع افراد دارای سن ۱۰ ساله و بیشتر است که یا شاغل هستند یا بیکارند و جویای کار.
در گزارش مرکز آمار تعداد جمعیت ۱۰ سال و بیشتر کشور از ۶۳ میلیون و ۳۱۱ هزار و ۶۸۲ نفر در تابستان سال گذشته به ۶۳ میلیون و ۸۶۲ هزار و ۸۱۲ نفر افزایش یافته اما تعداد جمعیت فعال (افراد قادر و مایل به کار) از ۲۴ میلیون و ۷۵۴ هزار و ۸۶۸ نفر به ۲۳ میلیون و ۷۵۶ هزار و ۹۶۶ نفر تقلیل یافته که بیانگر کاهش ۹۹۷ هزار و ۹۰۲ نفری تعداد افراد متقاضی کار اعم از شاغل و بیکار است.
مرکز آمار همانند همه نهادهای آماری دیگر کشورها، مبنای آمار بیکاری را جمعیت متقاضی کار قرار می‌دهد که تجلی آن در نرخ مشارکت اقتصادی است. در تابستان ۹۲ نرخ مشارکت اقتصادی که از تقسیم کل جمعیت ۱۰ ساله و بیشتر به جمعیت فعال ۱۰ ساله و بیشتر به دست می‌آید۱۳۹ درصد بوده اما تابستان امسال این نرخ با ۱/۹ درصد کاهش به ۳۷/۲ درصد رسیده است.
به این ترتیب از منظر اقتصاد، عرضه نیروی کار یا به تعبیر دیگر از افرادی که تمایل به کار کردن دارند، ۹/۱ درصد کاسته شده است. یا به عبارت دیگر، یکی از ابعاد پنهان کاهش نرخ بیکاری را می‌توان خروج (انصراف) ۹۹۷ هزار و ۹۰۲ نفر از کل تعداد جمعیت فعال و کاهش نرخ مشارکت اقتصادی دانست.
در واقع پاسخ به مجهول کاهش همزمان تعداد بیکاران و شاغلان در تابستان نسبت به تابستان سال گذشته در همین مساله است. تعداد افراد متقاضی کار کردن در بازار کار کاهش یافته و با توجه به اینکه نرخ بیکاری نسبتی از تعداد بیکاران به تعداد افراد شاغل و متقاضی کار است، نرخ بیکاری در این فصل ۰/۹ درصد افت کرده و تک رقمی شده است.
با توجه به این آمارهای مرکز آمار به نظر می‌رسد استناد به افزایش ۴۰۰ هزار نفری تعداد بیمه‌ شدگان برای اثبات رشد تعداد افراد شاغل‌ احتیاج به پشتوانه آماری قوی‌تری دارد.
از سوی دیگر اما چرا نرخ بیکاری تک رقمی همچنان مورد انتقاد است؟ خبرآنلاین طی تماس‌هایی با فعالان کارگری، اقتصاددانان و مسوولان دولتی در مورد دلایل تفاوت نرخ بیکاری مورد تایید وزارت کار و مرکز آمار پرسش‌هایی را مطرح کرده است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد آنچه موجب کاهش نرخ بیکاری به رقم ۹/۵ درصدی شده است، تفاوت شیوه محاسبه این نرخ است.
مرکز آمار ایران براساس اطلاعاتی که در جریان آمارگیری نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰ انجام داده، جمعیت فعال کشور را ۲۲ میلیون و ۵۷۰ هزار نفر در نظر می‌گیرد. در فرمول محاسبه نرخ بیکاری، جمعیت نیروی کار آماده فعالیت کشور در «مخرج کسر» قرار می‌گیرد.
جمعیت شاغلان نیز در «صورت کسر» قرار می‌گیرد و اما در سوی مقابل محافل کارشناسی و حتی برخی نهادهای دولتی اعتقاد دارند جمعیت آماده فعالیت (فعال) کشور در سال ۱۳۹۳ به عدد ۲۶ میلیون نفر رسیده است‌ بنابراین در صورتی که این عدد ۲۶ میلیون نفری در مخرج کسر قرار گیرد بازهم در شرایطی که عددی بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ هزار نفر به جمعیت شاغلان کشور طی یک سال و نیم گذشته افزوده شود، نرخ بیکاری تک‌رقمی نمی‌شود. به طور متوسط هر ۱۰۰ هزار نفری که به جمعیت شاغلان کشور افزوده شود، کمتر از یک دهم از نرخ بیکاری کاسته می‌شود.
براین اساس اختلافی که میان منتقدان نرخ بیکاری و مرکز آمار در مورد بیکاری تک‌رقمی رخ داده، تنها در شیوه تعریف محاسبه این نرخ است. در حال حاضر نیز مرکز آمار تاکید دارد که محاسبه جمعیت نیروی کار کشور باید همچنان براساس آمارگیری سال ۱۳۹۰ باشد. اظهانظرهای مسوولان رسمی کشور نیز نشان می‌دهد که دولت برهمین آمار تاکید دارد.
در صورتی که جمعیت فعال کشور ۲۶ میلیون نفر در نظر گفته شود‌‌ و به طور متوسط جمعیت بیکار هم عدد چهار میلیون نفر (‌که بارها از سوی کارشناسان اعلام شده) در نظر گرفته شود‌، نرخ بیکاری کشور به عدد ۱۵ درصد می‌رسد.
البته کارشناسان بدبین حوزه کار جمعیت بیکار کشور را بیش از این عدد می‌دانند و نرخ بیکاری را بالای ۲۲ درصد ارزیابی می‌کنند. کارشناسان خوشبین هم اعتقاد دارند که نرخ بیکاری می‌تواند در حوالی عدد ۱۴ تا ۱۵ درصد باشد.
محاسبات مرکز پژوهش‌های مجلس هم نشان می‌داد نرخ بیکاری کشور با رشد سه درصدی به ۵/۱۴ درصد می‌رسد.