دهه پیشتازی شرکت‌های نفتی

بر اساس گزارش اخیر «چشم‌انداز جهانی نفت ۲۰۲۰» سازمان اپک، تقاضای جهانی نفت در سال ۲۰۱۹ معادل ۷/۹۹ بوده که در سال ۲۰۲۰ به دلیل شیوع گسترده ویروس کرونا با کاهش متوسط ۹ میلیون بشکه در روز به رقم ۷/۹۰ میلیون بشکه در روز کاهش یافت. انتظار می‌رود ظرفیت پالایشی نفت در سال‌های ۲۰۲۵، ۲۰۳۵ و ۲۰۴۵ به ترتیب به ۷/۱۰۳، ۹/۱۰۹ و ۱/۱۰۹ میلیون بشکه در روز برسد. در واقع نرخ رشد تقاضا در دوره‌های پنج‌ساله پیش‌رو به صورت زیر پیش‌بینی شده است:
دوره ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۵: ۳/۱۴ درصد
دوره ۲۰۲۵ تا ۲۰۳۰: ۴/۳ درصد
دوره ۲۰۳۰ تا ۲۰۳۵: ۶/۱ درصد
دوره ۲۰۳۵ تا ۲۰۴۰: ۴/۰ درصد
دوره ۲۰۳۰ تا ۲۰۴۵: ۲/۰- درصد
کاهش رشد تقاضای نفت به خصوص ناشی از کاهش رشد تقاضا در بخش انرژی برای تولید برق و نیز کاهش تقاضا برای مصارف سوخت‌های فسیلی جاده‌ای، ریلی و دریایی به دلیل گرایش جهانی به سوخت‌های پاک و تجدیدپذیر، افزایش کیفیت سوخت، توسعه فرهنگ صرفه‌جویی و حضور پرقدرت خودروهای برقی است.
در گزارشی با عنوان «وضعیت صنعت پتروشیمی» که از سوی موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی منتشر شده، آمده است: از مجموع تقاضای ۷/۹۰ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۲۰، سهم محصولات پتروشیمی معادل ۹/۱۲ میلیون بشکه در روز بوده است (۲/۱۴ درصد) که از رقم پیش‌بینی شده ۷/۱۰۹ میلیون بشکه در روز برای سال ۲۰۴۵، سهم صنعت پتروشیمی به ۳/۱۷ میلیون بشکه در روز (۸/۱۵ درصد) خواهد رسید. شایان ذکر است که از رشد تقاضای روزانه ۵/۱۶ میلیون بشکه برای سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۳۰، حدود سه میلیون بشکه معادل ۱۸ درصد این افزایش تقاضا مربوط به صنعت پتروشیمی است در حالی که طی سال‌های ۲۰۳۰ تا ۲۰۴۰ افزایش تقاضای روزانه نفت تنها ۱/۲ میلیون بشکه خواهد بود که ۱/۱ میلیون بشکه از آن یعنی درصد قابل ملاحظه ۵۲ درصد مربوط به رشد تقاضا در صنعت پتروشیمی خواهد بود.
بیشترین میزان تقاضا برای نفتا و گاز مایع به عنوان خوراک مایع واحدهای پتروشیمی و نیز رشد سهم سوخت جت در مقایسه با کاهش تقاضا برای بنزین و گازوییل است.
شرکت‌های نفتی خاورمیانه و پیش‌قراولی سرمایه‌گذاری
در پتروشیمی
با گذشت زمان مزیت‌های کسب سهم کشورها از بازار جهانی محصولات پتروشیمیایی، جهت جدیدی به خود گرفته است، به نحوی که صرف داشتن ذخایر معدنی و انرژی نمی‌تواند به معنی ظرفیت‌های شاخص برای رشد و توسعه صنایع پتروشیمیایی یک کشور خصوصا در خاورمیانه باشد بلکه شیوه استفاده از این ذخایر در راستای ارتقای بازدهی، ایجاد ارزش‌افزوده و کاهش اتلاف منابع بسیار مهم است.
در حالی که موج کراکرهای اتان منطقه آمریکای شمالی با تکیه بر منابع گاز شیل، کانون توجه است شرکت‌های بزرگ نفتی در منطقه خاورمیانه برای اجرای پروژه‌های عظیم پتروشیمی در منطقه به صف شده‌اند به گونه‌ای که با راه‌اندازی این پروژه‌ها از سال ۲۰۲۲، موج جدید پتروشیمی از منطقه خاورمیانه آغاز خواهد شد. دلیل اصلی این جنبش، تلاش جهت متوازن‌سازی پاسخ به تقاضای سریع فرآورده‌های پتروشیمی در مقابل تقاضای کند فرآورده‌های سوختی است (متوسط رشد سالانه پیش‌بینی شده بالای چهار درصد فرآورده‌های پتروشیمی در مقابل متوسط رشد سالانه پیش‌بینی شده کمتر از ۱ درصد فرآورده‌های سوختی طی دو دهه آینده).
شرکت‌های نفتی آرامکوی عربستان سعودی، شرکت ملی نفت ابوظبی (ADNOC)، شرکت نفت عمان و شرکت نفت کویت از پیش‌قراولان سرمایه‌گذاری‌های عظیم منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در تولید محصولات پتروشیمی هستند. حجم سرمایه‌گذاری‌های شرکت‌های نفتی منطقه در صنعت پتروشیمی منطقه در دهه ۳۰ (طی سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۳۰) معادل ۸۵ میلیارد دلار در منطقه و ۶۰ میلیارد دلار به صورت فرامنطقه‌ای عمدتا در چین و هند است.
سرمایه‌گذاری منطقه‌ای شرکت‌های نفتی خاورمیانه در صنعت پتروشیمی
شرکت نوع سرمایه‌گذاری ظرفیت سالانه محل حجم سرمایه‌گذاری
(میلیارد دلار) تاریخ راه‌اندازی
مشارکت آرامکو/ توتال کراکر خوراک ترکیبی، تولید اتیلن و مشتقات آن ۵/۱ میلیون تن اتیلن جبیل، عربستان ۵ میلیارد دلار
۲۰۲۴
مشارکت آرامکو/ سابیک پتروپالایشگاه با تبدیل نفت خام به مواد پتروشیمیایی و روغن‌های پایه (COTC) ۴/۱۴ میلیون تن الفین و مشتقات آن یانبو، عربستان ۲۰ میلیارد دلار
۲۰۲۵
شرکت کلی نفت ابوظبی (ADNOC) پتروپالایشگاه شامل کراکر خوراک ترکیبی، تولید الفین، آروماتیک‌ها، پلی الفین،… ۹/۹ میلیون تن روایس، ابوظبی ۴۵ میلیارد دلار
۲۰۲۵
مشارکت شرکت نفت عمان و شرکت نفت کویت پتروپالایشگاه الدقم اتیلن (۶/۱ میلیون تن)، آروماتیک‌ها،… الدقم، عمان ۱۵ میلیارد دلار ۲۰۲۲ (فاز پالایشگاه)، ۲۰۳۰ (فاز پتروشیمی)
مشارکت سابیک/ اکسون موبیل مجتمع پتروشیمی شامل اتیلن، پلی‌اتیلن، اتیلن گلیکول ۸/۱ میلیون تن اتیلن آمریکا ۱۰ میلیارد دلار
۲۰۲۲
مشارکت آرامکو/ NORINCO/Panjin Sincen پتروپالایشگاه شامل محصولات الفینی و آروماتیک‌ها (با خوراک ۳۰۰ هزار بشکه در روز) ۵/۱ میلیون تن اتیلن، ۳/۱ میلیون تن پارازایلین چین ۱۰ میلیارد دلار
۲۰۲۴
آرامکو/ADNOC/ کنسرسیومی از شرکت‌های نفتی هند پتروپالایشگاه (با خوراک ۲/۱ میلیون بشکه در روز) ۱۸ میلیون تن کل محصولات هند ۴۴ میلیارد دلار
۲۰۲۵
مشارکت سابیک و شرکت Fuhaichuang مجتمع پتروشیمی شامل الفین‌ها ۸/۱ میلیون تن اتیلن، ۶/۰ میلیون تن پروپیلن از روش PDH چین ۱۰ میلیارد دلار
۲۰۳۰

پتروپالایشگاه و توازن در توسعه صنعت پتروشیمی
مفهوم پتروپالایشگاه برمبنای یکپارچگی بین مجتمع‌های پالایشی و پتروشیمی شکل گرفته که با هدف تنوع در محصولات (انواع سوخت و محصولات پتروشیمی)، کاهش قیمت تمام‌شده محصولات، بهینه‌سازی راندمان و افزایش سودآوری ایجاد می‌شوند. مجتمع‌های پتروپالایش در راستای تولید همزمان فرآورده‌های هیدروکربوری و محصولات پایه پتروشیمی نیازمند به‌ کارگیری واحدهای فرآیندی تبدیلی و تکمیلی از جمله واحد کراکر با بخار، واحد تبدیل کاتالیستی، واحد هیدروژن‌زدایی از پروپان، استخراج و جداسازی آروماتیک‌ها و الفین‌ها هستند.
در واقع مجتمع‌های پتروپالایش، فصل مشترک صنعت بالادست و صنعت پایین‌دست به منظور تبدیل نفت خام و NGL استحصالی از گازهای همراه نفت خام، گاز طبیعی و زغال‌سنگ به خوراک‌های قابل عرضه به صنعت پتروشیمی هستند. توسعه فناوری در سال‌های گذشته سبب شده است که پیکربندی‌های مختلفی جهت طراحی و احداث مجتمع‌های پتروپالایش به کار گرفته شود. با توجه به اینکه مناطق مختلف دنیا از حیث دسترسی به منابع انرژی فسیلی و در نتیجه خوراک‌های قابل عرضه به صنعت پالایش و پتروشیمی متفاوتند، بنابراین طبیعی است که الگوی توسعه و به کارگیری مجتمع‌های پتروپالایش نیز متفاوت خواهند بود.
فرآیندهای تبدیلی و تکمیلی در پتروپالایشگاه:
– فرآیندهای تبدیلی
– واحد کراکر با بخار
– واحد تبدیل کاتالیستی
– واحدهای کراکینگ بستر سیال
– واحد هیدروژن‌زدایی از پروپان
فرآیندهای تکمیلی:
– استخراج و جداسازی آروماتیک‌ها (بنزن، تولوئن و زایلن‌ها)
– استخراج و جداسازی الفین‌ها (اتیلن، پروپیلن، بوتادین و بوتیلن‌ها)
بررسی وضعیت پتروپالایشگاه‌ها در جهان نشان می‌دهد که کمیت و کیفیت، دو کارکرد اصلی مجتمع‌های پتروپالایشی یعنی تامین سوخت، تولید محصولات پایه پتروشیمی و مدل توسعه آنها، در کشورهای مختلف دنیا با توجه به منابع هیدروکربوری موجود در آن کشور متفاوت است. در واقع مجتمع‌های پتروپالایش، فصل مشترک صنعت بالادست و صنعت پایین‌دست به منظور تبدیل نفت خام و NGL استحصالی از گازهای همراه نفت خام، گاز طبیعی و زغال‌سنگ به خوراک‌های قابل عرضه به صنعت پتروشیمی هستند. در مقایسه با اتیلن، نقش پتروپالایشگاه‌ها در تولید محصولات پروپیلن و آروماتیک‌ها پررنگ‌تر است، به طوری که در شمال شرق آسیا، اتحادیه اروپا و آمریکای شمالی به ترتیب ۶۴، ۵۷ و ۵۱ درصد از ظرفیت تولید پروپیلن و ۷۲، ۸۹ و ۹۱ درصد از ظرفیت تولید پارازایلن به مجتمع‌های پتروپالایشی اختصاص دارد. این در حالی است که فقط ۱۶ درصد از پروپیلن تولیدی در منطقه خاورمیانه از مجتمع‌های پتروپالایش حاصل می‌شود. متوازن کردن توسعه محصولات پتروشیمی با ایجاد تنوع و بستر زنجیره ارزش از طریق خوراک‌های مایع و ترکیبی و نیز تاب‌آوری پتروپالایشگاه‌ها در مقابل تغییرات محیطی، ضمن توسعه زنجیره ارزش محصولات و حرکت از سوخت‌محوری به سودمحوری ماموریت اصلی احداث پتروپالایشگاه‌ها در کشور است.
خام‌فروشی و تکمیل زنجیره ارزش یک موضوع صفر و صدی نیست، بلکه طیفی است که در یک سر آن خام‌فروشی نفت است و به مرور با احداث پتروپالایشگاه‌ها، پتروشیمی‌ها و صنایع تکمیلی پتروشیمی به سمت سر دیگر طیف حرکت می‌کنیم. ایستگاه پایانی زنجیره ارزش در صنعت نفت پتروپالایشگاه‌ها نیستند، بلکه اتفاقا گام اول و نقطه آغاز حرکت به سمت توسعه زنجیره ارزش و اشتغالزایی است. عدم توسعه کافی صنایع پایین‌دست پلی‌اتیلن در کشور و عدم توازن در توسعه مشتقات پروپیلن از مصادیق آن است. عمده صادرات محصولات پتروشیمی کشور، محصولات بر پایه خوراک گاز است از جمله متانول و اوره که نسبت به محصولات با پایه خوراک مایع از جمله پلی‌پروپیلن ارزش‌افزایی کمتری دارند (متوسط صادرات هر تن محصول گازی معادل ۳۲۰ دلار در مقابل متوسط هر تن ۱۱۰۰ دلار پلی‌پروپیلن). عدد مذکور حتی با افزایش صادرات متانول روند کاهشی خواهد داشت. بررسی طرح‌های در دست اجرای صنعت پتروشیمی نشان می‌دهد که در دو دهه گذشته برنامه‌های دولت بیشتر معطوف ساخت پتروشیمی‌ها برمبنای خوراک گاز بوده در حالی که عمده محصولات پایه گاز از جمله اوره، آمونیاک و متانول با هدف صادراتی تولید می‌شوند و در زنجیره ارزش محصولات مورد نیاز صنایع پایین‌دستی کشور، قرار نمی‌گیرند. اگرچه در سال‌های اخیر شرکت ملی صنایع پتروشیمی برنامه توسعه زنجیره ارزش از طریق طرح‌های پیشران و خصوصا تکمیل زنجیره‌های متانول را مورد توجه قرار داده است.
نسل جدید پتروپالایشگاه‌ها – COTC
با شکل‌گیری موج یکپارچگی صنایع پالایشی و پتروشیمیایی تحت عنوان پتروپالایشگاه‌ها در دهه گذشته، اخیرا شکل بسیار پیشرفته‌تر آن یعنی تبدیل مستقیم نفت خام به محصولات پتروشیمیایی موسوم به COTC بر آن است تا انقلابی در صنعت پتروشیمی ایجاد کرده و کشورهای دارای منابع نفتی (نظیر عربستان سعودی) یا واردکنندگان بزرگ نفت (نظیر چین)، به بزرگ‌ترین تولیدکنندگان محصولات پتروشیمی تبدیل شوند. در شکل سنتی حاضر، پالایشگاه‌ها نفتای مورد نیاز کراکرهای صنعت پتروشیمی را تولید و در اختیار آن قرار می‌دهند تا در عملیات تولید بتوانند مورد استفاده قرار گیرند. در حال حاضر به طور متوسط و استاندارد یک بشکه نفت می‌تواند ۸ تا ۱۰ درصد نفتا در اختیار تولیدکنندگان قرار دهد و در بهترین حالت در پیچیده‌ترین پتروپالایشگاه‌ها به عنوان مثال پتروپالایشگاه ربیغ عربستان می‌تواند ۱۷ درصد و یا در پتروپالایشگاه صدارا عربستان می‌تواند ۲۰ درصد نفتا برای فراوری محصولات پتروشیمی تولید کند. با این حال گفته می‌شود COTC قادر است میزان ۴۰ تا ۸۰ درصد مواد شیمیایی را از هر بشکه نفت استخراج کند که رقمی بسیار قابل توجه است.
وضعیت پتروپالایشگاه‌ها در کشور
در حال حاضر هشت پالایشگاه سیراف با خوراک میعانات گازی هر یک به ظرفیت پالایش ۶۰ هزار بشکه در روز با مجموع ظرفیت پالایشی ۴۸۰ هزار بشکه در روز میعانات گازی و امکان تولید مجموعا ۲۸۰ هزار بشکه در روز نفتا که تماما برای اهداف صادراتی است در حال اجراست اگرچه به کندی جلو می‌رود. همچنین طرح پتروپالایشگاه آناهیتا با ظرفیت ۱۵۰ هزار بشکه در روز نفت خام، بعد از ۱۵ سال قرار است در تابستان امسال با تامین مالی از سوی قرارگاه خاتم‌الانبیا و صندوق توسعه ملی فعالیت اجرایی آن آغاز شود. با تصویب قانون توسعه پتروپالایشگاه‌ها در سال ۱۳۹۷ در مجلس، در مجموعا هشت طرح پتروپالایشی با مجموع ظرفیت ۵/۱ میلیون بشکه در روز تصویب و موافقت اصولی از سوی وزارت نفت اعطا شد که متاسفانه تاکنون به دلیل عدم اجرای قانون مذکور از سوی سازمان برنامه و بودجه در اجرایی کردن تنفس خوراک و تصویب تامین مالی از سوی هیات امنای صندوق توسعه ملی، عملا روی کاغذ مانده و مجلس در حال طرح استنکاف دولت از اجرای قانون توسعه پالایشگاه برای ارجاع به قوه‌قضاییه است. در قانون توسعه پتروپالایشگاه، تنفس خوراک به میزان اعطای خوراک به پتروپالایشگاه معادل ارزش ساخت پتروپالایشگاه و سپس پرداخت آن در قالب تسهیلات بلندمدت از سوی سرمایه‌گذار به صندوق توسعه ملی مدنظر قرار گرفته است تا نرخ بازگشت داخلی طرح پتروپالایشگاه بهبود ۵ تا ۱۰ درصدی را داشته باشد.
جمع‌بندی
با ظرفیت تولید روزانه چهار میلیون بشکه نفت خام در کشور و مصرف داخلی ۷/۱ میلیون بشکه، خوراک لازم برای احداث پتروپالایشگاه تا ۳/۲ میلیون بشکه در روز فراهم است. با جهت‌گیری جدید صنعت نفت در میدان پتروشیمی در منطقه خاورمیانه، دهه ۳۰ و ۴۰ میلادی دهه پیشتازی شرکت‌های نفتی در صنعت پتروشیمی خواهد بود. ایجاد پتروپالایشگاه‌ها، نقطه آغاز تداوم زنجیره ارزش در صنعت پتروشیمی است و نقطه پایان نباید تلقی شود. در سال ۱۴۰۰ با رفع موانع و اجرای قانون «توسعه پتروپالایشگاه‌ها» از توقف بیشتر اجرای طرح‌های پتروپالایشی پرهیز شود. با رفع تحریم‌ها و اجرایی شدن سند راهبردی ۲۵ ساله با کشور چین، دستیابی به فناوری‌های اجرای پتروپالایشگاه با سطح یکپارچگی بالا امکان‌پذیر است.
دیدگاه جهانی توسعه صنعت پتروشیمی در دهه ۳۰
در موارد زیر خلاصه می‌شود:
۱) یکپارچگی پالایشگاه و پتروشیمی برای تاسیسات موجود و جدید
* کیفی‌سازی ته‌مانده‌های برج‌های پالایشگاهی
* بهینه‌سازی، انعطاف در تولید محصولات و افزایش کیفیت خوراک‌ها
* افزایش بازدهی و سطح یکپارچگی با فناوری COTC
۲) ارتقای بازدهی محصولات پتروشیمی از واحدهای پالایشی
* بهسازی واحدهای RFCC
* تولید محصولات پتروشیمی هدف (PURPOSE-ON)
۳) تمرکز بازار محصولات پتروشیمی بهسازی واحدهای RFCC
* تغییر به سمت انتهای زنجیره ارزش/ تولید مواد شیمیایی و مواد خاص
* مدیریت ملکولی یا Management Molecular