دولت هوای فرش را ندارد

گروه بازرگانی- به دلیل بی‌توجهی دولت به صنایع و کالاهای با ارزش افزوده بالای صادراتی، اوضاع صادرات روز‌به‌روز در حال وخیم‌تر شدن است به طوری که کارشناسان معتقدند اگر هرچه زودتر برای صادرات فکری نشود، این اوضاع همچنان تا سال بعد ادامه خواهد داشت. این در حالی است که می‌توان با کمک دولت، بازارهای جهانی کالاهای مهم صادراتی ایران همچون فرش را دوباره پس گرفت و آمارهای صادراتی در این حوزه را به دوران طلایی گذشته بازگرداند. اما واقعیت این است که در حال حاضر وضعیت صادرات فرش چندان جالب نیست به طوری که صادرات این کالای سنتی از ۱/۲ میلیارد دلار به حدود ۳۰۰ میلیون دلار کاهش یافته است.
آمارها حاکی از آن است که فرش دستباف در سال ۱۳۷۳ که بالاترین میزان ارزآوری آن رقم خورد، حدود دو میلیارد و ۱۲۰ میلیون دلار صادرات داشت و در سال ۱۳۹۴ که مقارن با کمترین میزان ارزآوری آن بود، این رقم به ۲۹۰ میلیون دلار رسید. بر این اساس کارشناسان بر این باور هستند که کاهش ۸۷ درصدی صادرات فرش ایرانی طی قریب به ۲۰ سال نشان ‌می‌دهد سیاست‌ها و تصمیمات در این زمینه کاملا ناکارآمد و نادرست بوده است.
در این میان مقایسه اشتغال‌آفرینی صنعت فرش و صنعت خودرو نشان می‌دهد که صنعت فرش حدود ۵/۲ میلیون شغل ایجاد کرده و میزان اشتغالزایی در صنعت خودرو، معادل ۸۸۶ هزار نفر است. همچنین هزینه ایجاد هر یک شغل در صنعت فرش ۱۰ میلیون تومان اما در صنعت خودرو دست‌کم ۱۵۰ میلیون تومان است. در حالی که میزان سرمایه‌گذاری دولت در صنعت خودرو، ۹۰ درصد و در صنعت فرش صفر است.
بر این اساس‌ هفتمین نشست کمیسیون تسهیل تجارت و توسعه صادرات اتاق بازرگانی تهران به بحث و بررسی مسایل و مشکلات صادرات فرش دستباف اختصاص یافت و علاوه بر ارائه گزارش از سوی اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف، راهکارهای احیای این صنعت و بازارهای‌های آن مورد بررسی قرار گرفت. همچنین فعالان بخش خصوصی با اعلام چالش‌ها و راهکارهای مربوط به صادرات فرش، نظرات خود را در این خصوص ارائه کردند و از دولت خواستند حفظ بازارهای موجود و ایجاد بازارهای متنوع و جدید را در دستور کار قرار دهد تا با بهبود زیرساخت‌های قانونی، صادرات غیرنفتی کشور به ویژه صادرات سنتی مانند فرش دستباف توسعه پیدا کند.
۴ ویژگی اقتصادی
در ابتدای این نشست محسن بهرامی‌ارض‌اقدس‌ با اشاره به اینکه در جلسات پیشین کمیسیون، وضعیت تولید و صادرات اقلام مهم صادراتی مورد بررسی قرار گرفته است‌ گفت: در این نشست قصد داریم‌ وضعیت صادرات فرش را مورد واکاوی قرار دهیم‌ چرا که این کالا با وجود آنکه در شمار اقلام صادراتی سنتی محسوب ‌می‌شود، صادراتش از ۱/۲ میلیارد دلار به حدود ۳۰۰ میلیون دلار کاهش یافته است.
پس از این توضیحات، مرتضی میری، دبیر کارگروه فرش و صنایع دستی کمیسیون توسعه صادرات اتاق ایران‌ طی گزارشی به تشریح وضعیت صادرات فرش دستباف، موانع و مشکلات آن پرداخت. او با بیان اینکه فرش دستباف به عنوان مهم‌ترین و ماندگارترین هنر ملی ایرانیان، پدیده‌ای با سه بعد اصلی اقتصادی، فرهنگی- هنری و اجتماعی است، ادامه داد: اقتصاد، ایجاد اشتغال، ارزش افزوده بالا، قابلیت سرمایه‌گذاری و ارزآوری بالا چهار ویژگی مهم اقتصادی فرش دستباف هستند.
وی توضیح داد: نکته بسیار حائز اهمیت در خصوص اشتغالزایی در حوزه فرش دستباف این است که این اشتغال نباید در مناطقی که قالیبافی سابقه تاریخی ندارد، ایجاد شود. این اشتباهی است که در ادوار پیشین انجام و تبدیل به یک اشتغال ناپایدار شده و پس از مدتی از میان رفته و سبب مهاجرت بیکاران به شهرها شده است. همچنین این شرایط به اصالت بافت آسیب جدی وارد ‌می‌کند که سبب افت کیفی فرش ایرانی خواهد شد. بنابراین آنچه که باید مورد حمایت حاکمیت قرار گیرد حفظ و توسعه متوازن تولید و اشتغال فرش دستباف در مناطقی است که قالیبافی ریشه تاریخی دارد چرا‌که این مسیر هم از منظر اقتصادی و هم از منظر فرهنگی و اجتماعی و حفظ میراث ملی به صلاح نزدیک‌تر است.
مقایسه ارزآوری صنعت فرش و خودرو
میری سپس با مقایسه صنعت فرش و خودرو از نظر میزان ارزآوری گفت: فرش دستباف در سال ۱۳۷۳ که بالاترین میزان ارزآوری آن رقم خورد، حدود دو میلیارد و ۱۲۰ میلیون دلار صادرات داشت و در سال ۱۳۹۴ که مقارن با کمترین میزان ارزآوری آن بود، این رقم به ۲۹۰ میلیون دلار رسید. اما بالاترین میزان ارزآوری صنعت خودرو تاکنون حدود ۳۰۰ میلیون دلار بوده است.میری با اشاره به وضعیت صادرات فرش در دو دهه گذشته ادامه داد: آمار و ارقام دو دهه گذشته نشان ‌می‌دهد که صادرات فرش ایران در این مدت به صورت مقطعی روندی پر‌فراز و فرود و به صورت کلی روندی نزولی را طی کرده است. بالاترین رقم صادراتی همان‌طور که گفته شد در سال ۱۳۷۳ و پایین‌ترین آن در سال ۱۳۹۴ بوده است. کاهش ۸۷ درصدی صادرات فرش ایرانی طی قریب به ۲۰ سال نشان ‌می‌دهد که سیاست‌ها و تصمیمات در این زمینه کاملا ناکارآمد و نادرست بوده است.
او افزود: فرش‌هایی که به صورت امانی از انبارهای ایران به آمریکا منتقل ‌می‌شوند اجازه خروج از آمریکا به مقصد ایران را نخواهند داشت و این یکی از چالش‌های اساسی صادرات به آمریکا پس از برجام است. هرچند در سال ۱۳۹۵ صادرات فرش ۲۴ درصد نسبت به سال ۹۴ افزایش یافته و این ناشی از اجرایی شدن برجام است.
میری گفت: در دهه ۷۰ و نیمه اول دهه ۸۰، سه بازار اول یعنی سوییس، آلمان و ایتالیا بیش از ۶۰ درصد از میزان صادرات فرش دستباف ایرانی را به خود اختصاص ‌می‌دادند اما این رقم در سالیان اخیر به حدود ۴۰ درصد کاهش پیدا کرده است. از این امر ‌می‌توان نتیجه گرفت علاوه بر تغییراتی که به دلیل تحولات در روابط بین‌المللی ایران رخ داده است، ساختار بازار جهانی دستخوش تغییر شده به طوری که از ثبات بازارهای اصلی کاسته شده و تنوع بازارهای هدف فزونی یافته است. به طور مثال سهم آلمان در سال ۱۳۷۳ معادل ۴۰ درصد از کل صادرات فرش ایران بوده است که این رقم در سال ۱۳۹۵ به ۱۲ درصد کاهش پیدا کرده است.
چالش‌های خارجی و داخلی صادرات فرش
میری سپس با اشاره به چالش‌هایی که منجر به کاهش صادرات فرش دستباف شده است، این چالش‌ها را به دو بخش خارجی و داخلی تقسیم کرد و گفت: تحریم آمریکا در سال ۲۰۱۰، تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران و بحران اقتصادی بین‌المللی از جمله موانع صادرات فرش دستباف ایرانی محسوب ‌می‌شوند.
وی در ادامه گفت: قطع مشوق‌های صادراتی، تولید انبوه فرش ماشینی توسط نهادها به بهانه اشتغالزایی، عدم اختصاص اعتبارات لازم برای بازمعرفی و تبلیغات فرش دستباف در بازارهای موجود، عدم اختصاص اعتبارات لازم برای مطالعه علمی و اصولی بازارهای جدید، قوانین مالیاتی و گمرکی، تلاش برای حذف معافیت فرش دستباف از مالیات بر ارزش افزوده بدون ایجاد زیرساخت‌های لازم و سیاستگذاری نادرست در ورود به بازارهای جدید و از بین رفتن بازارها از جمله موانعی است که به موجب اجرای برخی سیاست‌های حاکمیتی ایجاد شده است.میری به چالش‌های منبعث از عملکرد بخش خصوصی نیز پرداخت و گفت: فقدان ارتباط موثر میان بخش تولید و صادرات، عدم مطالبه‌گری مداوم از حاکمیت، عدم به‌روزرسانی روش‌های تجاری و کاهش کیفیت به دلیل تلاش برای رقابت قیمتی از جمله چالش‌هایی است که در این بخش مشاهده ‌می‌شود.
راهکارهای احیای بازارهای جهانی
او پس از بیان این چالش‌ها، راهکارهای رفع آن‌ها را نیز بیان کرد. به گفته او، تشکیل شورای راهبردی فرش دستباف ایران، تدوین بسته‌های حمایتی و تشویقی، اصلاح ساختار مرکز ملی فرش ایران، اختصاص اعتبارات لازم برای پروژه‌های فرهنگی-تبلیغی، حفظ معافیت فرش دستباف ایران در قانون مالیات بر ارزش افزوده، توقف اجرای ماده ۱۴ آیین‌نامه تبصره ۳ ماده ۱۶۹ قانون مالیات‌های مستقیم، مستثنی شدن فرش دستباف از ماده ۱۲۱ آیین‌نامه اجرایی قانون امور گمرکی، حمایت از اصیل‌بافی و مقابله با کاهش کیفیت به منظور کاهش قیمت و مطالبه‌گری مداوم از حاکمیت از جمله راهکارهایی است که ‌می‌تواند جایگاه فرش دستباف ایرانی را در بازارهای جهانی احیا کند.
پارادایم حمایت از صنعت فرش تغییر کرده
رضی حاجی‌آقامیری، عضو کمیسیون و نایب‌رییس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف ایران نیز در توضیحاتی تکمیلی به این نکته اشاره کرد که فرش دستباف به عنوان یکی از اقلام صادراتی سنتی، تفاوتی که با دیگر اقلام شبیه خود دارد، این است که جنبه حیاتی در استفاده از آن وجود ندارد.
او با بیان اینکه هر گونه وقفه در صادرات در مقاطع زمانی مختلف، موقعیت این محصول در بازار را در مخاطره قرار ‌می‌دهد، ادامه داد: پس از انقلاب، یک بار چنین وقفه‌ای در صادرات فرش رخ داد و در سال ۲۰۰۰ وضعیت به حالت عادی بازگشت. پس از آن صادرکنندگان فرش، حدود ۱۰ سال فرصت داشتند که بازار از دست رفته را به دست بیاورند. چرا‌که در سال۲۰۱۰ بار دیگر به دلیل تحریم‌های آمریکا این وقفه پدید آمد و ما بازار را از دست دادیم.
میری بر این عقیده است که پارادایم حمایت از فرش دستباف گویی در حاکمیت تغییر کرده و اگر این تمایل وجود دارد که صادرات این محصول احیا شود، حاکمیت باید تدبیری بیندیشد.
دولت ظرفیت حمایت از این صنعت را ندارد
در ادامه این نشست، علی وقفچی، نماینده مردم زنجان و طارم و رییس فراکسیون فرش و صنایع دستی مجلس ‌نیز که در این نشست حضور یافته بود، با اشاره به اینکه بزرگ‌ترین فراکسیون مجلس با ۲۱۲ عضو، حول فرش و صنایع‌دستی در مجلس شکل گرفته است، گفت: باید در ارتقای سازمانی فرش تجدیدنظر صورت گیرد. ضمن آنکه تشکیل وزارت میراث فرهنگی به تصویب رسیده و آیین‌نامه‌های آن در دست تهیه است. در این زمینه نظرات بخش خصوصی نیز برای ما حائز اهمیت است. او سپس از طرح‌های مجلس برای حمایت از صنعت فرش دستباف و صنایع دستی سخن گفت و ادامه داد: قانون دائمی مالیات بر ارزش افزوده در کمیسیون اقتصادی مجلس مطرح است و ما تلاش ‌می‌کنیم که تمام مراحل تهیه مواد اولیه و تولید فرش مشمول معافیت شود.
این نماینده مجلس با بیان اینکه دولت دیگر ظرفیت حمایت از این صنعت را ندارد، افزود: به خود بازگردید و بخش خصوصی را تقویت کنید. مشکلات و موانع را به مجلس انعکاس دهید. مجلس هم در رفع این موانع کوتاهی نخواهد کرد. ضمن این که به طور کلی از نظر من تشکیل وزارتخانه‌ای برای تجارت که رویکرد صادراتی داشته باشد، ضرورت است.
ضرورت جذب سرمایه‌گذار خارجی
محمدرضا فیاض، مشاور امور بین‌الملل وزیر صنعت، معدن و تجارت نیز در این نشست با اشاره به بخش‌هایی از گزارش ارائه شده، گفت: تیراژ تقاضای فرش ماشینی که از فرش دستباف ارزان‌تر است، قابل مقایسه با تیراژ فرش دستباف نیست. ضمن آنکه به نظر ‌می‌رسد در چهار دهه گذشته، بخش تولید فرش دستباف، در کسب سلیقه و نوآوری برای بازار داخلی چندان موفق نبوده است. او همچنین انتقاداتی هم به انفعال مرکز ملی فرش وارد کرد و گفت: مرکز ملی فرش هنوز نتوانسته است‌ بیمه قالیبافان را حل کند.
فیاض در ادامه به ضرورت توجه به بازار شرق اشاره کرد و گفت: باید تلاش کنیم، بازاری مانند آلمان در اروپا را در شرق پیدا کنیم. ضمن این که برای توسعه این صنعت به سرمایه‌گذار خارجی هم نیاز داریم.علیرضا کلاهی‌صمدی، دیگر عضو این کمیسیون با بیان اینکه در چین اشتهای سیری‌ناپذیری برای برخورداری از کالاهای لوکس شکل گرفته است، ادامه داد: اگر صنعتگران حوزه فرش در زمینه برندینگ فعال شوند، چینی‌ها حاضر خواهند بود، ارقام بالایی برای فرش پرداخت کنند.
محمدمهدی فرشچی که به نمایندگی از مرکز ملی فرش در این نشست حاضر شده بود، به تلاش‌های صورت گرفته برای رفع مساله بازگشت فرش‌ها به ایران اشاره کرد و گفت: اصلاح قانون مربوط به بازگشت فرش‌ها، در نوبت ورود به هیات دولت قرار دارد و پس از تصویب در دولت برای تصویب به مجلس ارسال خواهد شد. عباس آرگون نیز از ضرورت تشکیل شرکت‌های بزرگ صادراتی برای ایجاد تحول در صادرات فرش دستباف سخن گفت.
مجلس مشکل را حل کند
محمد لاهوتی رییس کنفدراسیون صادرات ایران نیز در ادامه به یکی از مشکلات صادرکنندگان فرش اشاره کرد و گفت: استرداد فرش‌هایی که به صورت امانی به خارج از کشور به ویژه آمریکا صادر شده، به یک مساله تبدیل شده است‌ چرا که طبق قوانین گمرک فرش‌هایی ‌می‌تواند بدون پرداخت حقوق و عوارض گمرکی به کشور بازگردد که نو باشد. در حالی که اغلب فرش‌های صادر شده، دست دوم است. انتظار این است که مجلس این مساله را حل کند. این فرش‌ها ثروت ملی است که با احتساب هزینه انبارداری این فرش‌ها در خارج از کشور، گویی این سرمایه‌های ملی از دست ‌می‌رود.
همچنین حمیدرضا ذوالانواری عضو اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگلان فرش دستباف گفت: با توجه به اینکه خشکسالی کشور را فرا گرفته است، تولید فرش جایگزین مناسبی برای تولید کشاورزی خواهد بود. صنایع دستی در صورت رشد ‌می‌توانند از بار مالی دولت بکاهند. در عین حال رفع موانع صادرات نیز ‌می‌تواند، صنعت فرش را نجات دهد. او همچنین گفت: دولت از برزیل گوشت وارد ‌می‌کند اما برای کالاهایی مانند فرش تعرفه ترجیهی با این کشور تعریف نکرده است.
تولیدکنندگان از دولت‌ها قطع امید کردند
زهیر نیشابوری از تولیدکنندگان فرش دستباف نیز با اشاره به اینکه صادرکنندگان فرش، در شرایط تحریم حدود ۲۸۰ میلیون دلار فرش صادر کرده‌اند، افزود: تولیدکنندگان فرش، قشر مظلومی هستند و در شرایطی که سود بانکی ۱۵ تا ۲۰ درصد است، سود ما حدود ۵ تا ۶ درصد است‌ اما تولیدکنندگان از دولت‌ها قطع امید کرده و یادگرفته‌اند که روی پای خود بایستند. ما با هزینه شخصی برای شناساندن فرش ایرانی در کشورهای خارجی تبلیغ می‌کنیم.
در ادامه این نشست نیز محسن بهرامی ارض‌اقدس بر مبنای پیشنهادات مطرح شده در کمیسیون، با تشکیل کارگروهی با محوریت سیدرضی حاجی‌آقامیری و علی وقفچی موافقت کرد تا مسایل صادرات فرش در این کارگروه مورد بررسی دقیق‌تر قرار گیرد. رییس کمیسیون تسهیل تجارت و توسعه صادرات اتاق تهران تاکید کرد که تصمیمات و پیشنهادات این کارگروه در کمیسیون مطرح و پس از استماع نظرات اعضا و تصویب نهایی پیشنهادات در کمیسیون از طریق هیات رییسه به شورای گفت‌وگو، مجلس و سایر مراجع و نهادهای ذیصلاح ارسال می‌شود.
بهرامی همچنین بر لزوم پیگیری مساله مالیات بر ارزش افزوده صنعت فرش دستباف تاکید و ابزار امیدواری کرد که در کمیسیون اقتصادی مجلس تصمیمی مناسب و در جهت بهبود وضعیت این صنعت و صادرات فرش اتخاذ شود. او افزود: به نظر می‌رسد مرکز ملی فرش ایران نیز برای انطباق با وضعیت جدید و توسعه صادرات فرش نیاز به اصلاح ساختار داشته باشد. ضمن این که هیات دولت باید سریع‌تر مساله فرش‌های مرجوعی به کشور را در دستور کار قرار داده و این معضل بزرگ را از پیش پای صادرکنندگان فرش دستباف ایرانی بردارد.