دومینوی شکست

گروه انرژی- پیش از امضای فرمان خروج آمریکا از توافق هسته‌ای میان جمهوری اسلامی و شش قدرت جهانی در هشتم ماه می‌ سال گذشته میزان صادرات نفت ایران به حدود ۵/۲ میلیون بشکه در روز می‌رسید اما پس از اعلام تصمیم دونالد ترامپ، رییس‌جمهوری آمریکا، مبنی بر خروج این کشور از توافق هسته‌ای، صادرات نفت ایران با وجود معافیت هشت کشور از تحریم‌های نفتی علیه ایران کاهش چشمگیری پیدا کرد و به حدود یک میلیون بشکه در روز رسید .
حالا باید دید در شرایطی که معافیت‌ها نیز لغو شده است و دیگر نمی‌توانیم نفت را به صورت قانونی به فروش برسانیم تا چه اندازه سیاست‌های دولت برای فروش نفت در این دوران موثر خواهد بود.
طبق بودجه امسال،‌ دولت باید از فروش نفت حدود ۱۴۸ هزار میلیارد تومان درآمد کسب کند و این درآمد، برای دولت ضروری است یعنی اگر نباشد، تبدیل به کسری بودجه می‌شود و دولت ممکن است نتواند مثلا حقوق کارمندان یا بازنشستگانش را تامین کند.
این در حالی است که صادرات نفت ایران در ماه‌های اخیر نسبت به دوران برجام، تقریبا نصف شده است. نمودار ۱* متوسط صادرات نفت ایران را در دوران قبل و بعد از تحریم‌های ۱۰ سال اخیر را نشان می‌دهد.
قبل از تحریم‌ها ایران روزانه ۵/۲ میلیون بشکه صادرات نفت و میعانات گازی داشت و از آبان گذشته و با بازگشت تحریم‌های آمریکا، این میزان به حدود یک میلیون بشکه در روز کاهش یافت.
ماه گذشته و در آستانه پایان دوره معافیت مشتریان نفتی ایران، چند کشور از جمله عربستان سعودی و عراق اعلام کردند آماده پر کردن خلأ نفت ایران در بازارهای جهانی هستند.
با این حال دولتمردان بارها گفته‌اند آمریکا نخواهد توانست فروش نفت ایران را به صفر برساند و به گفته معاون وزیر نفت همه ظرفیت کشور برای فروش نفت در «بازار خاکستری» بسیج شده‌اند؛ بازاری که نمی‌توانند جزئیاتی از آن بگویند اما امیدوارند بتوانند از این طریق نفت ایران را به فروش برسانند .
در این میان مسوولان‌، عرضه نفت در بورس انرژی را راهکار موثری برای حفظ درآمدهای نفتی کشور در این شرایط می‌دانند و بر این باورند که استفاده از ظرفیت بورس انرژی می‌تواند تحریم‌ها را ناکارآمد و تهدیدها را به فرصت تبدیل کند.
این در حالی است که تلاش ایران برای نخستین بار در سال ۲۰۱۱ موفقیت‌آمیز نبود و در سال ۲۰۱۴ هم در تلاش دیگری برای فروش کمتر از سه هزار بشکه نفت خریدار قابل توجهی پیدا نکرد.
از طرفی برخی از کارشناسان معتقدند این نفت ایران است که تحریم شده‌. بنابر‌این بخش خصوصی نیز در فروش آن به مشکل خواهد خورد.
بخش خصوصی نفتی را که از طریق بورس می‌خرد در خلیج‌فارس و پایانه جزیره خارک تحویل می‌گیرد بنابر‌این با توجه به دستگاه‌هایی که برای نشان دادن موقعیت کشتی برای روی نصب است آمریکا و مقامات خزانه‌داری می‌توانند آن‌ را دنبال کنند و اگر مشخص شود که فروشنده نفت ایران را منتقل می‌کند خریدار نفت در خطر تحریم‌های آمریکا قرار خواهد گرفت مگر اینکه شرکت‌های کوچک باشند یا کشورهایی مانند روسیه و چین. روسیه خودش نفت صادر می‌کند و خریدار آن نیست. اما چین چون وارد‌کننده است‌، حاضر است که نفت ایران را بخرد و نگران تهدیدات و تحریم‌های آمریکایی نیست. پس این مساله هنوز وجود دارد چه شرکت خصوصی بخواهد نفت صادر کند و چه شرکت ملی نفت ایران باشد. خطر تحریم آمریکا برای خریدار خواهد بود.‌
بر اساس این گزارش‌، عرضه نفت در بورس در راستای اجرای بند ۱۳ سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی مبنی بر مقابله با ضربه‌پذیری درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز از طریق ایجاد تنوع در روش‌های فروش و مشارکت دادن بخش خصوصی در فروش محسوب می‌شود. به علاوه، خرید و فروش نفت در بورس در قوانین کشور هم مورد تاکید قرار گرفته است. به عنوان مثال، در بند ح ماده ۴ قانون برنامه ششم توسعه (مصوب اسفند‌ماه ۹۵) و همچنین تبصره یک ماده ۱۳ قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر و ارتقای نظام مالی کشور (مصوب اردیبهشت‌ماه ۹۴) بر ضرورت عرضه نفت در بورس انرژی تاکید شده است. در قانون بودجه سال ۹۸ نیز‌ دولت مکلف شد ماهانه حداقل شش میلیون بشکه نفت و میعانات گازی را در بورس عرضه کند.
تاریخچه بورس نفت
پس از گذشت سال‌ها از قرار گرفتن بورس نفت در دستور کار وزارت نفت و طی شدن مراحل مطالعاتی و عملیاتی، اولین عرضه نفت در بورس در تابستان و پاییز سال ۹۰ انجام شد. در این عرضه‌ها، از هفت مرتبه عرضه نفت خام در قالب محموله‌های ۵۰۰ هزار بشکه‌ای، تنها یکی از محموله‌ها فروش رفت. در فروردین‌ماه سال ۹۳ تا اواسط تابستان، از مجموع ۶۶ نوبت عرضه، ۱۲ معامله انجام شد.
پس از اظهارات جهانگیری در تیر ۹۷ مبنی بر لزوم استفاده از بورس برای کاهش تاثیر تحریم‌ها و تصویب طرح عرضه در شهریور‌ماه ۹۷ در شورای‌عالی هماهنگی اقتصادی، در ششم و بیستم آبان‌ماه، حدود یک میلیون بشکه نفت خام در بورس معامله شد. مجدد پس از وقفه‌ای دو ماهه و تصویب عرضه گسترده‌تر نفت در بورس انرژی، چهار نوبت نفت در بهمن و اسفند عرضه شد. در دو عرضه ابتدایی با وجود مشتری برای خرید، به دلیل برخی مشکلات در انجام پیش‌پرداخت ارزی، معامله‌ای انجام نشد و در معامله سوم مورخ ۲۹ بهمن‌ماه، ۳۵ هزار بشکه معامله شد. در عرضه چهارم نیز با وجود مراجعات متعدد، معامله‌ای انجام نشد؛ اولین عرضه نفت خام در سال ۹۸ نیز در ۲۰ فروردین‌ماه با وجود تخفیف هفت دلاری در قیمت پایه نسبت به قیمت جهانی نفت برنت، بدون مشتری ماند.در عرضه هفته گذشته نفت در بورس انرژی هم معامله‌ای برای دو میلیون بشکه نفت خام سبک انجام نشد.
آسیب‌شناسی عرضه‌های گذشته
با توجه به نظر کارشناسان این حوزه می‌توان برخی از دلایل موفق نشدن و کاستی‌های عرضه‌های گذشته را که عموما اصلاح شده به طور خلاصه مطرح کرد:
۱- شیوه نامناسب قیمت‌گذاری نفت‌‌
– بالا بودن قیمت پایه و عدم انعطاف‌پذیری در خصوص تغییر آن‌
– عدم استفاده از نرخ ارز مرجع یا مبادله‌ای و عدم امکان تسویه ریالی.
۲- سخت‌گیری درباره زمان پرداخت وجه معامله و زمان معرفی کشتی برای بارگیری‌
۳- نامشخص بودن کیفیت نفت خام صادراتی عرضه شده (در سال ۹۰، نفت خامی با عنوان نفت بهرگانسر در بورس عرضه شد)‌
۴- محل تحویل خاص‌
۵- دریافت عوارض و مالیات (الزام خریداران به پرداخت ۸ درصد معادل ارزش نفت خام معامله شده در رینگ داخلی در سال ۹۳)‌
۶- عرضه محموله‌های بزرگ‌
۷- عرضه نامنظم و مقطعی‌
۸- مشکلات پیش‌پرداخت ارزی برای مشتری‌های خارجی‌
۹- عرضه تک‌محصولی نفت خام سبک.
در این میان وزارت نفت اواخر اردیبهشت‌ماه در جهت حمایت از خریداران تغییراتی در شیوه‌نامه عرضه نفت در بورس انرژی ایجاد کرد که مهم‌ترین آن، تغییر در حداقل حجم بارگیری نفت خام است. بر این اساس، حداقل میزان خرید که در عرضه‌های پیشین ۳۵ هزار بشکه بود، به هزار بشکه کاهش یافت اما با این وجود در عرضه ۳۱ اردیبهشت‌ماه سال‌جاری نفت سبک در بورس انرژی، محموله‌های هزار بشکه‌ای نفت باز هم بدون مشتری ماند.
بیژن زنگنه درباره شیوه‌نامه نحوه عرضه نفت و میعانات گازی در بورس انرژی که به‌تازگی ابلاغ شده است، گفت: تاکنون عرضه نفت و میعانات گازی در بورس انرژی دارای شیوه‌نامه نبوده است و تنها با اجازه شورای هماهنگی اقتصادی سران سه قوه در این حوزه فعالیت داشتیم، اما با توجه به اینکه فروش نفت و میعانات گازی در بورس انرژی در قانون امسال ذکر شد، شیوه‌نامه صریحی با در نظر گرفتن همه فعل‌و‌انفعالات فروش توسط وزارت نفت تدوین شده است.
وی افزود: در شیوه‌نامه عرضه نفت و میعانات گازی در بورس انرژی به مباحثی همچون نحوه قیمت‌گذاری و نحوه تعدیل قیمت‌ها اشاره شده، زیرا ممکن است از زمانی که خریدار در بورس برنده می‌شود تا زمان برداشت، دو تا سه ماه طول بکشد، از این رو باید مشخص شود قیمت‌ها چگونه تعدیل می‌شود تا دو طرف معامله متضرر نشوند و معامله منصفانه باشد.
بنا بر اعلام خانه ملت، وزیر نفت درباره نقش تدوین شیوه‌نامه عرضه نفت و میعانات گازی در بورس در عرضه‌های بعدی و اینکه آیا می‌تواند در فروش بیشتر تاثیر داشته باشد، تصریح کرد: اساس بر این است که این عرضه در مسائلی همچون قیمت‌گذاری شفافیت داشته باشد تا افرادی که می‌خواهند قیمت دهند، به‌درستی بدانند پول را چگونه از آنها دریافت می‌کنیم، همچنین بتوانند محاسبات خود را به دقت انجام دهند و همه آنها به‌طور یکسان اطلاعات مربوط به خرید و فروش را داشته باشند.