دو دهه تخریب باغستان تاریخی

نادر نینوایی- سالیان طولانی است که باغستان سنتی قزوین نیمه‌های جنوبی، شرقی و غربی شهر را در کمربندی سبز فرو برده است. این باغستان یکی از جاذبه‌های تاریخی شهر قزوین است که با وسعت ۲۶۰۰هکتاری‌اش حکم سپر دفاعی شهر در برابر ریزگردها و آلاینده‌ها را بر عهده داشته است و فعالان زیست‌محیطی آن را کمربند سبز قزوین و ریه تنفسی شهر می‌دانند.
این باغستان تاریخی همواره طرف توجه گردشگران نیز قرار داشته است و بازدید از آن در فصول مختلف سال جاذبه‌های خودش را برای گردشگران به همراه داشته است.
باوجود تمام مزایا و شاخصه‌های مهم فرهنگی و تاریخی باغستان قزوین اما مسوولان شهری در این چند سال نشان داده‌اند که اهمیت توسعه شهری برای آنها بیش از حفظ این میراث تاریخی و طبیعی شهر قزوین است.
اگرچه موج تخریب همواره در اطراف باغستان سنتی قزوین وجود داشته اما به نظر می‌رسد تعداد این تخریب‌ها در دو دهه اخیر افزایش قابل ملاحظه‌ای داشته است.
تخریب‌های ادامه‌دار باغستان
باغستان قزوین باوجود تمام جنبه‌های شاخص تاریخی، فرهنگی و زیست‌محیطی در سال‌های گذشته بارها به علت قطع درختان کهن آن آسیب‌دیده است.
این تخریب‌ها در خصوص باغستان قزوین امسال نیز ادامه داشته است. در سال‌جاری با توجه به تخریب بخشی از باغستان و قطع درختان طی عملیات اجرایی شهرداری، اداره کل میراث فرهنگی استان قزوین به دستگاه قضایی شکایت کرد.
ماجرا از این قرار بوده است که حوالی ساعت ۲ بامداد شنبه ۱۴ خرداد؛ گروهی از عوامل اجرای پروژه کمربندی شهر با ادوات و دستگاه‌های شهرداری قزوین به باغستان سنتی این شهر (که ثبت ملی شده) حمله و چندین درخت سبز و بارور بادام و پسته کهنسال را قلع و قمع و نابود کردند. کمی بعد اما با دستور شبانه دادستان و اعتراض شدید استاندار قزوین این عملیات متوقف شد.
این اقدام در حالی صورت گرفته بود که پیش‌تر طبق مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری و نظر به اهمیت تاریخی، میراثی و زیست‌محیطی این باغات، ادامه پروژه پل امام رضا به علت آسیبی که به باغستان رسانده و می‌رساند؛ متوقف شده بود اما شهرداری قزوین بار دیگر پیگیر انجام این پروژه شد.
باتوجه به اهمیت باغستان قزوین هنوز هم هرگونه فعالیت عمرانی در اطراف این باغستان تاریخی باعث افزایش نگرانی‌ها می‌شود؛ نگرانی‌هایی که باتوجه به تعدد پروژه‌های شهری گویا قرار نیست متوقف شوند.
اهمیت باغستان و زیان تخریب‌ها
سعید زارع‌پور دبیر انجمن فرهنگی قزوین در خصوص اهمیت و جایگاه این باغستان تاریخی به «جهان‌صنعت» گفت: پیشینه باغستان سنتی قزوین به زمان تاسیس قزوین به عنوان شهر برمی‌گردد. این باغستان هم در بخش معیشتی مردم نقش دارد و هم بر آب و هوای شهر تاثیر دارد چراکه در حکم حلقه سبزی دور شهر قزوین بوده است.
زارع‌پور ادامه داد: افزون بر این در طول تاریخ این باغستان در سالیان متمادی نقش موثری در مهار سیلاب‌ها داشته و دارد. یعنی در صورت طغیان رودخانه‌ها باغستان سیلاب را مهار کرده و مانع ورود آب به شهر می‌شود. بنابراین این باغستان سنتی نقش مهمی در حیات شهر قزوین دارد و حیات آن با شهر گره خورده است.
وی در پاسخ به این پرسش که تخریب‌های صورت‌گرفته از چه زمانی شروع شده، ابراز داشت: فرآیند تخریب‌های باغستان قزوین از دوران پهلوی شروع شد که دلایل مختلف از جمله جاده‌کشی و ایجاد راه‌آهن داشت. این تخریب‌ها البته در ۲۰ سال اخیر شدت گرفته است. به طوری که در همین دو دهه اخیر قسمت شمالی باغستان کاملا تخریب شده و باغستانی که به شکل حلقه بوده الان به شکل یک هلال در آمده است و حتی قسمت‌های شرقی و غربی آن وضعیت مناسبی ندارند.
بهانه‌جویی برای تخریب
در حالی که منظر فرهنگی باغستان قزوین به ثبت ملی رسیده است اما این موضوع نیز سبب نشده که موج تخریب و قطع درختان در این باغستان سنتی متوقف شود.
زارع‌پور فعال حوزه میراث فرهنگی در خصوص بهانه‌هایی نظیر جاده‌کشی که با هدف توجیه تخریب باغستان تاریخی قزوین صورت می‌گیرد گفت: بسیاری از باغداران و فعالان باغستان مخالف ایجاد این جاده‌ها هستند چراکه این خیابان‌کشی‌ها باعث می‌شود که بین آن باغ‌هایی که بافت سنتی دارند و به صورت کرت یا مرزبندی جدا شده‌اند، فاصله بیفتد و بافتشان به هم بخورد. از آنجا که آبیاری این باغستان سنتی به صورت غرقابی انجام می‌شود، این خیابان‌کشی باعث می‌شود یک گسستی بین باغ‌ها پیش بیاید. همین مساله باعث می‌شود یک قسمتی از باغ خارج از بقیه باغات بماند و خشک شود و به مرور از بین برود. وقتی که این باغات که در کنار جاده قرار دارند از بین می‌روند، زمینه برای تغییر کاربری فراهم می‌شود.
زارع‌پور ادامه داد: این یکی از آسیب‌هایی است که همیشه بوده و تجربه آن وجود دارد. پیش از پل امام رضا(ع) هم پل قدس طراحی و احداث شد و به خاطر آن بخشی از باغستان از بخش‌های دیگر جدا شد و به مرور کاملا تخریب شده و از بین رفت و الان یک زمین خالی آنجا باقی مانده است. همین هشدار را هم برای پل امام رضا(ع) داده بودیم. آن مسیری که قرار بود پل امام رضا(ع) را به بلوار آیت‌الله ابوترابی وصل کند در نتیجه‌اش یک خیابان فرعی ایجاد می‌شد. به همین دلیل اعتراض کردیم و آن قسمت ناتمام ماند و بنا بر مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی خیابان‌کشی در این قسمت متوقف شد. با این وجود در دو مرحله و به صورت شبانه آمدند و درخت‌ها را قطع کردند که دقیقا درختانی بود که در همان مسیر قرار داشت.
دبیر انجمن فرهنگی قزوین در خاتمه خاطرنشان ساخت: «درختانی که در این بخش بود ارزش تاریخی داشتند یعنی درختان پسته باروری بود که بین صد تا دویست سال قدمت داشتند. فراموش نکنیم که منظر فرهنگی باغستان نیز ثبت ملی شده است.»
شکل‌گیری کارزارهایی برای نجات باغستان
باتوجه به اهمیت تاریخی، فرهنگی و زیست‌محیطی باغستان سنتی قزوین کارزارهایی برای نجات آن در بین دوستداران میراث فرهنگی شکل گرفته است.
در یکی از این کارزارها درخواست توقف هرچه سریع‌تر دست‌اندازی‌ها به باغستان کهن قزوین مطرح شده است و کارزاری دیگر به دنبال آن بوده که از یک سو جلوی سوداگری زمین را گرفته و از سوی دیگر مانع بروز آسیب به باغستان به دلیل اجرای طرح‌های عمرانی شود.
در متنی که حامیان یکی از این کارزارهای اینترنتی منتشر کرده، آمده است: «حامیان باغستان سنتی و تاریخی قزوین، جامعه کوچک باغداران شهری و معدودی تشکل‌های مردم‌نهاد و اقلیتی از افراد آگاه و دلسوز هستند که تاکنون حریف گروه آزمند و پرنفوذ سوداگر زمین نشده‌اند. متاسفانه آنچه در عمل طی سال‌های گذشته رخ داده، گواهی است بر اینکه تدبیر شایسته‌ای در مدیریت شهری قزوین، مشهود نیست. این امر سبب شده است که حقوق عامه مردم در محیط‌زیست سالم و حق داشتن هوای پاک و حفظ این مجموعه تاریخی طبیعی شهر مستمرا در معرض نقض و تهدید باشد. علاوه بر این حقوق باغداران که نگهبانان اصلی و مالکان این باغات هستند مغفول مانده و باغداران فعال نه‌تنها، تنها مانده و حمایت نمی‌شوند بلکه با القائات توسعه شهری به رها کردن باغات خود تشویق می‌شوند.» با توجه به اینکه موضوع باغستان سنتی قزوین یک موضوع ملی است و تخریب به آن به بخشی از میراث فرهنگی و تاریخی کشور آسیب وارد می‌کند لازم است که هرچه سریع‌تر جلوی دست‌اندازی‌ها به باغستان کهن این شهر تاریخی گرفته شود.
طبیعتا از مسوولان امر انتظار می‌رود که با درک اهمیت این باغستان تاریخی، میراث ملی قزوین را برای شهروندان این شهر و نیز برای همه مردم ایران حفظ کنند تا ما‌به‌ازایی از فرهنگ و گذشته قزوین در حاشیه این شهر باقی بماند.