راهبردهای توسعه تجهیزات صنعت نفت

یونس خداپرست‌پیرسرایی*- تقویت توان ساخت داخل تجهیزات صنایع، ضمن خلق ارزش افزوده، موجب افزایش اشتغال، ارزآوری، کاهش وابستگی به خارج و در نهایت، ارتقای امنیت اقتصادی کشور می‌شود. این مهم به ویژه در صنعت نفت که از جمله صنایع کلیدی و پیشران کشور است، اهمیتی دوچندان دارد. هم‌اکنون بالغ بر ۸۰۰ شرکت در ایران در راستای بومی‌سازی قطعات و تجهیزات کلیدی فعالیت دارند. اگرچه به مدد این شرکت‌ها هم‌اکنون حدود ۸۰ درصد تجهیزات مورد نیاز صنعت نفت قابلیت تولید در داخل را دارند، آسیب‌شناسی این حوزه نشان می‌دهد به دلایل مختلف از تمام ظرفیت این شرکت‌ها استفاده نشده است. برخی از مهم‌ترین دلایل عبارت از مشکلات مربوط به تامین نقدینگی و سرمایه در گردش، مشکلات تامین مواد اولیه، مشکلات حوزه ثبت سفارش و تخصیص ارز، مشکلات ترخیص کالا و امور گمرکی و مشکلات مربوط به انعقاد قرارداد و تبعیض بین شرکت‌های داخلی و خارجی است. با توجه به مزیت‌های تقویت ساخت داخل تجهیزات صنعت نفت، توجه به مواردی مانند توانمندسازی و باور به توان بخش خصوصی، اتخاذ سیاست‌های ارزی مناسب و تدابیری برای پرداخت به موقع مطالبات تولیدکنندگان، اتخاذ استراتژی‌های کارآمد در راستای ارائه تسهیلات و حمایت‌ها و تسریع در ترخیص کالاها از گمرک و تشکیل کارگروه‌های تخصصی برای نظارت بر حسن اجرای قوانین حامی تولید داخلی تجهیزات صنعت نفت، در این زمینه موثر است.
اهداف دولت‌ها برای افزایش بومی‌سازی
تمایل دولت‌ها بر افزایش بومی‌سازی در بخش‌های مرتبط با تولید نفت و گاز دلایل واضحی دارد. از بین اهداف سیاست‌های بومی‌سازی، به افزایش ارزش‌افزوده بومی با استفاده از کالاهای تولید داخل به جای کالاهای وارداتی و مساله ایجاد اشتغال بومی به دلیل به‌کارگیری نیروی کار بومی به جای نیروی کار خارجی یا غیربومی بیشتر توجه می‌شود. این دو هدف با هم در ارتباط هستند، زیرا تولید بومی موجب افزایش اشتغال و در نتیجه، به کارگیری نیروی داخلی می‌شود. هدف سیاست‌های بومی‌سازی در بخش نفت و گاز، عموما تشویق مشارکت و توسعه نیروی کار، کالاها و خدمات، فناوری و سرمایه ملی است. گاهی اهداف و اصول جهت‌دهنده به این سیاست‌ها در بیانیه‌های سیاست یا طرح‌های اقتصادی کلان یا خاص بیان می‌شود. اغلب، جزئیات بیشتر این اصول و اهداف در قوانین اولیه و ثانویه و قراردادهای نفتی بیان می‌شود که به اصطلاح به آنها «مجاری پیاده‌سازی سیاست» می‌گویند. قراردادهای نفتی از جمله امتیازات انحصاری، اجاره، اعطای امتیاز، قراردادهای مشارکت در تولید و قراردادهای خدماتی شامل الزامات قانونی درباره بومی‌سازی نیز هستند. این در حالی است که قوانین اولیه و ثانویه در زمینه بومی‌سازی عموما اصول کلی و الزامات عمومی را مطرح می‌کنند.
سامانه تخصیص امتیازات نفتی
برخی کشورها اهداف توسعه داخلی را با رویه‌های اعطای امتیازات مربوط به حقوق نفتی دنبال می‌کنند. برای مثال، می‌توان به ارتقای مالکیت داخلی از طریق محدودسازی شرکت‌های داخلی در انتقال حقوق خود به شرکت‌های خارجی یا تعیین کف بومی‌سازی در مناقصه‌های مربوط به اکتشاف و تولید نفت و گاز اشاره کرد.
مالیات‌ها و تعرفه‌ها
ممکن است دولت‌ها با هدف تاثیرگذاری بر واردات کالاهای خاص برای اجرای سیاست‌های بومی‌سازی حامی تولیدکنندگان داخلی، از مالیات بر واردات و تعرفه‌های گمرکی استفاده کنند. در صنعت نفت ایجاد امکان واردات و صادرات (به صورت معاف از مالیات) ماشین‌آلات، تجهیزات، کالاها و خدمات به دست پیمانکاران اصلی یا فرعی طرف قرارداد صنعت نفت و گاز برای عملیات نفتی رایج است. این کار مستلزم صدور گواهینامه معافیت از تعرفه گمرکی در گمرک یا دیگر دستگاه‌های مرتبط یا فهرست مثبت یا منفی تجهیزات، کالاها و خدمات است.
تنظیم بازار
تنظیم بازار نیز راهی برای حمایت از توسعه ظرفیت‌های خدماتی و صنعتی است. برای مثال، در مذاکرات سال ۲۰۰۵ برای واگذاری امتیاز در نیجریه، مفهومی جدید برای توسعه بومی‌سازی پیشنهاد شد؛ شرکت‌های فعال داخلی که اکثریت سهامداران آنها نیجریه‌ای باشند، باید در تمام قراردادهای واگذاری امتیاز جدید به عنوان شریک حضور داشته باشند و شرکت‌های عملیاتی باید ذی‌نفعان داخلی را آموزش دهند تا به شرکت‌های نفتی توانمند تبدیل شوند و در مقابل، ذی‌نفعان داخلی نیز وظیفه ویژه حمایت از خدمات و کالاهای داخلی را بر عهده دارند.
رویه‌های مناقصاتی
معمولا قواعد، اصول و فرآیندهایی که صاحبان امتیازات اکتشاف و تولید نفت و گاز بر اساس آنها کالاها و خدمات را می‌خرند، در رویه‌های مناقصاتی قید می‌شوند. عموما شرکت بهره‌بردار با شرکت ملی به صورت موردی بر سر این موضوعات توافق می‌کند و ممکن است تنها شامل اصول و فرآیندهایی باشند که شرکت بهره‌بردار در تمام فعالیت‌های خود در سطح جهان بر اساس آنها عمل می‌کند یا رویه‌هایی خاص باشند که تنها برای قرارداد مربوط به امتیاز مربوطه قابل اعمال است. تعیین این اصول ممکن است تحت تاثیر مجموعه‌ای از عوامل مربوط به شرکت بهره‌بردار، شرکای آن، شرکت ملی نفت کشور میزبان و نهادهای دولتی باشد.
مشوق‌ها و تنبیه‌ها
برخی دولت‌ها به دنبال ایجاد مشوق‌هایی برای هدایت رفتار شرکت‌های نفت و گاز در راستای اهداف بومی‌سازی هستند. در این میان، مجموعه‌ای از مشوق‌های مالی مانند فراهم کردن امکان استرداد سرمایه‌گذاری‌های انجام شده در آموزش اتباع از محل هزینه‌های سرمایه‌گذاری و عملیاتی خودنمایی می‌کنند.
مثالی از این نوع مشوق‌ها را می‌توان در قرارداد مشارکت در تولید پروژه شاه دنیز آذربایجان مشاهده کرد که بر اساس آن، شرکت پیمانکار موظف شده است آموزش‌های لازم را برای شهروندان آذربایجانی فراهم کند.
از دیگر موارد تشویقی می‌توان به اعطای معافیت‌های تعرفه‌ای به تجهیزات استفاده شده در عملیات نفتی در ازای ایفای نقش در پیاده کردن سیاست‌های بومی‌سازی و امکان اعطای ویزا به کارکنان خارجی شرکت‌های عملیاتی یا تامین‌کننده خارجی در ازای تحقق سهم اشتغال تعیین شده برای شهروندان اشاره کرد. اقدامات تنبیهی مانند جرائم مالی، محرومیت از مناقصات و حتی پس گرفتن مجوزها و امتیازات نیز در این دسته قرار می‌گیرند.
بومی‌سازی و استفاده از تجهیزات داخلی در صنعت نفت و گاز ایران
در این بخش، با توجه به محدودیت دسترسی به اطلاعات، سعی شده است وضعیت بومی‌سازی تجهیزات داخلی در صنعت نفت و گاز ایران بر اساس آخرین اطلاعات و گزارش‌های معتبر چاپ‌شده مورد بررسی قرار گیرد.
قطعات و تجهیزات مورد استفاده در فعالیت‌های بالادستی صنعت نفت و گاز
تجهیزات و قطعات مورد استفاده در بخش‌های بالادستی نفت و گاز را می‌توان در چهار بخش اکتشاف، تولید، حفاری و مخازن دسته‌بندی کرد. بخش اکتشاف، تجهیزات عملیاتی مانند مته‌های حفاری اکتشاف، تجهیزات نمونه‌برداری، تجهیزات زمین‌شناسی، تجهیزات لرزه‌نگاری و… را شامل می‌شود. تجهیزات و قطعات مورد نیاز بخش تولید شامل مجموعه‌ای از تجهیزات است که در فعالیت‌های عملیاتی چاه‌ها، تجهیزات کنترلی، زیرساختی و پشتیبانی فرآیندهای تولید مورد استفاده قرار می‌گیرد. از جمله تجهیزات این بخش می‌توان به تجهیزات سرچاهی، شیرهای ایمنی درون‌چاهی، لوله‌های مغزی، اسیدهای لازم برای اسیدکاری، پمپ‌ها و کوئل‌های اسیدکاری، بازدارنده‌های خوردگی، مسدودکننده‌ها، تفکیک گره‌های سرچاهی، فشارسنج‌ها و جریان‌سنج‌ها اشاره کرد.
تجهیزات بخش حفاری دربرگیرنده تجهیزات و قطعاتی است که در دکل‌های حفاری در دریا و خشکی مورد استفاده قرار می‌گیرد. به طور کلی، دکل حفاری شامل شش بخش سیستم تولید نیروی دکل، سیستم بالابرنده، سیستم گردش گل، سیستم دورانی، سیستم کنترل چاه و سیستم ثبت تجهیزات و عملیات حفاری است. در این بخش، تجهیزاتی مانند لوله‌های حفاری و وزنه، تاپ درایور، لوله‌های پایدارکننده، دراورکس، پمپ‌های گل، مخازن گل، ژنراتور و سیستم تامین انرژی، لوله‌های جواری و آستری، فورانگیر، گل حفاری، سیمان حفاری، پمپ‌های تزریق سیمان و… مورد استفاده قرار می‌گیرند. در بخش ذخیره‌سازی نیز تجهیزات و قطعات مورد نیاز در آزمایشگاه‌های ذخیره‌سازی دسته‌بندی می‌شوند.
آخرین وضعیت استفاده از تجهیزات داخل در صنعت نفت و عملکرد وزارت نفت در بومی‌سازی
در صنعت نفت و گاز کشور حدود ۱۲۰۰ قلم کالا وجود دارد که حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ قلم آن، جزو موارد پرمصرف شمرده می‌شود و ۶۰ درصد هزینه طرح‌های نفت و گاز را تشکیل می‌دهند. با توجه به آمارها، به طور میانگین، ۶۴ درصد دانش فنی در زمینه ساخت تجهیزات و قطعات مورد نیاز صنعت نفت و گاز در کشور وجود دارد. این در حالی است که تنها ۳۰ درصد از بازار تامین تجهیزات و قطعات مورد نیاز صنعت نفت و گاز در اختیار سازندگان داخلی است. این موضوع نشان‌دهنده سهم پایین بازار ساخت داخل است. با توجه به قدمت ۱۵ تا ۴۰ ساله سازندگان در این حوزه، انتظار می‌رود زمینه و شرایط حضور این دسته از سازندگان در این بازار بیشتر شود. در نمودار شماره ۱، ظرفیت سازندگان داخلی صنعت نفت و گاز کشور تا سال ۱۳۹۹ نشان داده شده است.
همان‌طور که از نمودار شماره ۱ پیداست، حدود ۵۲ درصد ظرفیت تولیدی سازندگان داخلی و فعال در حوزه صنعت نفت و گاز، خالی و بدون استفاده و فقط ۳۰ درصد توان آنها در صنعت نفت و گاز فعال است. بر اساس برخی گزارش‌های منتشرشده، از سال‌های ۱۳۶۱ تا ۱۳۹۰، وضعیت خرید وزارت نفت در بخش داخلی و خارجی به شرح زیر بوده است. کل اقلام خریدهای داخلی شامل ۶۹۷۴۰ قلم به ارزش ۵ هزار و ۳۰۰ میلیارد تومان.
کل اقلام خریدهای خارجی شامل ۶۳۴۴۴۷ قلم به ارزش ۲۱ میلیارد دلار. بنابراین به رغم رشد روزافزون خریدها در بخش داخلی، جمع کل ارزش اقلام خریدهای خارجی (با احتساب دلار ۱۱۰۰تومانی در سال‌های مورد بررسی) برابر کل اقلام خریدهای داخلی است. این موضوع نشان می‌دهد با اینکه اقداماتی برای توسعه ساخت داخل در صنعت نفت و گاز انجام شده، اما به دلیل نبود همگرایی و گاه تضاد آنها با یکدیگر، کارایی لازم را نداشته و همچنان بخش زیادی از نیاز صنعت نفت از خارج در حال تامین است. از سوی دیگر، دانش فنی کشور در حوزه‌های مختلف صنعت نفت و گاز به مراتب بیشتر از ظرفیت تولید و بازار در اختیار است که فاصله زیاد بین بازار و دانش فنی و ظرفیت تولید، گویای این است که استفاده بهینه از ظرفیت‌های تولیدی، توانمندی‌های فنی و منابع کشور در حوزه تولید تجهیزات و کالاهای مورد نیاز صنعت نفت صورت نمی‌گیرد. برای مثال، در حوزه ساخت لوله و پروفیل تا ۸۶ درصد توانمندی دانش فنی و ۲۰ درصد ظرفیت تولید وجود دارد، اما تنها ۲۶ درصد بازار کشور در این حوزه به سازندگان داخلی اختصاص داده شده که نشان‌دهنده سهم پایین ساخت داخل است. همچنین، دانش فنی ساخت پکیج کولینگ صنعتی بیش از ۸۰ درصد و ظرفیت تولید آن حدود ۷۰ درصد است در حالی که بازار در اختیار کمتر از ۵ درصد است. این موضوع نشان‌دهنده سهم پایین ساخت داخل است. بنابراین، ارتقای وضعیت به طوری که وضعیت بازار در این بخش و دیگر بخش‌هایی که بازار به نسبت دانش و ظرفیت تولید، به طور محسوسی کمتر است، گام مهمی برای رونق تولید در داخل کشور شمرده می‌شود. تذکر این نکته لازم است که با توجه به پشتوانه قانونی موجود در کشور برای بومی‌سازی در صنعت نفت، وزارت نفت در سال ۱۳۹۳، طرح‌های ساخت داخل کالاهای مورد نیاز صنعت نفت را در دستور کار قرار داد. طرح ده گروه کالایی بر اساس سیاست استفاده از اهرم خرید و تجمیع مناسب تقاضا و با هدف ایجاد بستر لازم برای ارتقای فنی سازندگان داخلی و بومی‌سازی اقلام استراتژیک همراه با انتقال دانش فنی برنامه‌ریزی، تدوین و طراحی شده است.
بر اساس آمارهای مدیریت پشتیبانی ساخت و تامین کالای شرکت ملی نفت ایران، تا پایان سال ۱۳۹۷، حدود ۵۰ فقره قرارداد به ارزش تقریبی ۴۲۶۲ میلیارد ریال افزون بر ۵۹۸ میلیون یورو برای ساخت داخلی این نوع کالاها منعقد شده است. همچنین، ۹ فقره قرارداد به ارزش تقریبی ۴۶۳۴ میلیارد ریال افزون بر ۱۲۳ میلیون یورو در مرحله انعقاد قرارداد است. بررسى وضعیت خریدهاى انجام شده در صنعت نفت از سال ۱۳۸۴ به بعد نیز نشان می‌دهد که تعداد اقلام خریدهای خارجی کاهش یافته است. این در حالی است که تعداد طرح‌های توسعه‌ای در سال‌های اخیر افزایش یافته که بیان‌کننده ورود سازندگان داخلی به بخش‌های بالادستی و استفاده از تولیدات داخلی در طرح‌هاست. به رغم اقداماتی که برای افزایش سهم ساخت داخل در صنعت نفت و گاز انجام شده است، باید گفت که این صنعت همچنان به دنیای خارج وابسته است و بخشی از نیازهای صنعت نفت و گاز بنا به دلایل متعدد هنوز از خارج از کشور وارد می‌شود.

ملاحظات امنیت اقتصادی
تقویت توان ساخت داخل و بومی‌سازی حداکثری تجهیزات صنعت نفت و نیز استفاده بیشتر از آنها از چند بعد در راستای ارتقای امنیت اقتصادی کشور است که در ادامه بیان می‌شود.
افزایش اشتغال: اشتغال را می‌توان یکی از مهم‌ترین متغیرهای اقتصادی دانست؛ چنانکه یکی از چند متغیر کلیدی که عملکرد اقتصاد با آن سنجیده می‌شود، بیکاری است. اهمیت وضعیت اشتغال و بیکاری ابعاد متفاوتی دارد. این موضوع، رفع بیکاری را به یکی از جدی‌ترین اهداف سیاستگذاران بدل کرده است. در واقع، وضعیت اشتغال و به کارگیری نیروی کار در اقتصاد از سویی به عنوان یکی از اصلی‌ترین نهاده‌های تولید، نقش تعیین‌کننده‌ای در بنیه تولیدی اقتصاد دارد و از سوی دیگر، درآمد ناشی از کار، بخش مهمی از درآمد خانوارها را شکل و از این رو رفاه خانوار را تحت تاثیر قرار می‌دهد. با توجه به وضعیت موجود، یکی از بخش‌هایی که میزان بیکاری در کشور به خصوص بیکاری فارغ‌التحصیلان آموزش عالی را کاهش می‌دهد، بخش صنعت است. لازمه این کار، حمایت همه‌جانبه از شرکت‌های داخلی و ترجیح خرید از این شرکت‌ها به جای واردات است. در این راستا، اجرای قانون حداکثر استفاده از توان تولیدی و خدماتی کشور و حمایت از کالای ایرانی و نظارت بر حسن اجرای آن، نقش بی‌بدیلی در رشد اشتغال و کاهش بیکاری دارد.
صرفه‌جویی ارزی و ممانعت از خروج ارز: یکی دیگر از مزایای تقویت شرکت‌های داخلی و حمایت از ساخت داخل، ممانعت از خروج ارز از کشور است. بررسی آمارهای واردات کشور نشان می‌دهد که در سال ۱۳۹۸، ارزش واردات ایران حدود ۲/۵۲ میلیارد دلار بوده که بخش اعظم آن مربوط به کالاهای واسطه‌ای و سرمایه‌ای است. برای مثال، در زمینه ساخت تجهیزات و کالاهای مورد نیاز صنعت نفت، آمارها نشان می‌دهد که میزان واردات به تفکیک هر گروه کالایی در سال ۱۳۹۸، مبلغ حدودی
۳/۴ میلیارد دلار در ۹ گروه کالایی (بدون در نظر گرفتن گروه کالا و خدمات عمومی) بوده است. در این بین، بیشترین میزان واردات در زمینه تجهیزات برقی با مبلغ ۸/۱ میلیارد دلار بوده است که ۴۲ درصد از کل واردات تجهیزات صنعت نفت را شامل می‌شود. بعد از این گروه، تجهیزات دارو و مواد شیمیایی به ترتیب با ۲/۱ میلیارد دلار (معادل ۲۸ درصد از کل واردات) و ۴۳۰ میلیون دلار (معادل ۱۰ درصد کل واردات) قرار دارند. اگر بتوان با حمایت از ساخت داخل، بخشی از این واردات را از داخل کشور تامین کرد، می‌توان خروج ارز از کشور را کاهش داد. این موضوع زمانی اهمیت بیشتری دارد که کشور با شرایطی مانند وضعیت کنونی (وضع تحریم‌های بین‌المللی بر کشور) مواجه شده و درآمدهای ارزی کشور به شدت کاهش یافته است.
موضوع دیگر این است که، با تقویت ساخت داخلی امکان صرفه‌جویی ارزی نسبت به حالتی که واردات انجام می‌شود، فراهم می‌شود. توضیح اینکه، برخی از کالاها و تجهیزاتی که توسط شرکت‌های داخلی تولید می‌شود، از لحاظ هزینه بسیار کمتر از موارد مشابه خارجی است که از این حیث نیز به کاهش هزینه‌ها می‌انجامد؛ البته باید به این نکته نیز توجه کرد که هیچگاه عدم واردات این کالاها و خدمات و تولید تمام آنها در شرایط عادی مد نظر نیست، بلکه شرایط و منطق اقتصادی ایجاب می‌کند که هر کشور، برخی کالاها و خدمات مورد نیاز خود را از دیگر کشورها تامین کند. با وجود این، نکته اساسی این است که، در صورت ایجاد هرگونه تعارض و اختلال در واردات کالاها و خدمات مورد نظر، قابلیت تولید در داخل وجود داشته باشد.
کاهش وابستگی به خارج: توانمندسازی شرکت‌های داخلی در حوزه تامین کالاها و تجهیزات مورد نیاز کشور از جهات دیگری نیز در راستای ارتقای امنیت اقتصادی و به تبع آن، امنیت ملی است. در سال‌های گذشته بارها دیده شده که به دلیل وابستگی شدید برخی از صنایع بزرگ کشور مانند صنعت خودروسازی، عملا تولیدات کالاهای نهایی به دلیل کاهش توان واردات تجهیزات و کالاهای واسطه‌ای به شدت کاهش یافت. این موضوع در صنایع دیگر نیز تجربه شد. دراین بین، یکی از صنایعی که موضوع ساخت داخل تجهیزات در آن اهمیت بسیار بالایی دارد، صنعت نفت و گاز است. اهمیت صنعت نفت در اقتصاد کشور از آن روست که بخش زیادی از تولید ناخالص داخلی ایران مربوط به نفت است و درآمدهای حاصل از صادرات نفت و گاز بخش عمده‌ای از بودجه دولت را تشکیل می‌دهد. ازاین رو، هر عاملی که فعالیت‌های این صنعت را مختل کند، به نوعی کل اقتصاد ایران را با چالش مواجه می‌سازد. نمونه‌ای از شوک‌های خارجی، تحریم‌های بین‌المللی است که در سال‌های گذشته بر اقتصاد ایران وارد شده و مشکلاتی را از حیث تامین تجهیزات مورد نیاز صنعت نفت ایجاد کرده است. بنابراین، آگاهی نسبت به لزوم توانمندسازی داخلی برای ساخت تجهیزات نفتی که در واقع، اجزای اساسی و کلیدی بزرگ‌ترین و حیاتی‌ترین صنعت کشور شمرده می‌شوند و تلاش برای پیشبرد این هدف، به ارتقای امنیت اقتصادی و ملی کشور می‌انجامد.

* پژوهشگر اقتصادی