راهبردهای توسعه روابط اقتصادی با ارمنستان

زهرا مشفق*- برای ایران و ارمنستان فرصت‌های زیادی در راستای همکاری در حوزه‌های مختلف مانند تجارت، استفاده از ظرفیت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی ارمنستان مانند عضویت این کشور در اتحادیه اقتصادی اوراسیا و انعقاد موافقتنامه ترجیحی با اروپا، استفاده از ظرفیت لابی‌های این کشور در سطح بین‌المللی، همکاری در حوزه‌های گاز و فرآورده‌های نفتی، برق و صدور خدمات فنی و مهندسی وجود دارد. در کنار این فرصت‌ها می‌توان به عوامل اقتصادی به ویژه مشکلات بانکی، عوامل سیاسی مانند نقش محدودکننده روسیه، وجود گروه‌های غرب‌گرا در ارمنستان و نگاه منفی آذربایجانی‌های ایران نسبت به گسترش روابط با ارمنستان به عنوان موانع روابط دو کشور اشاره کرد. تشکیل کارگروه مشترک صنعتی، معدنی و تجاری، افزایش صادرات گاز و فرآورده‌های نفتی و شرکت در زیرساخت‌های آن، برقراری خط سوم شبکه انتقال برق به ارمنستان، رفع مشکلات بانکی از طریق تهاتر و استفاده از پول ملی یا تاسیس بانک‌هایی با ذخایر ارزی در ارمنستان از مهم‌ترین راهکارها برای تقویت امنیت اقتصادی ایران در ارتباط با ارمنستان به شمار می‌آید.
فرصت‌های روابط ایران و ارمنستان
برای ایران و ارمنستان فرصت‌های زیادی برای همکاری در حوزه‌های مختلف مانند تجارت، فنی و مهندسی، فرآورده‌های نفتی و گاز و برق، استفاده از ظرفیت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی این کشور مانند لابی‌های این کشور در سطح بین‌المللی و حضور در سازمان تجارت جهانی و اتحادیه اقتصادی اوراسیا وجود دارد.
تجارت
ارزش صادرات ایران به ارمنستان از سال ۲۰۱۷ به بعد حالت صعودی داشته و از ارزش حدود ۴/۱۷۴ میلیون دلار در سال ۲۰۱۷، به حدود ۵/۴۳۷ میلیون دلار در سال ۲۰۲۱ افزایش یافته است. روابط گرم سیاسی و امضای موافقتنامه تجارت آزاد ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا از عوامل مهم اثرگذار بر روند تصاعدی مراودات تجاری ایران با ارمنستان بوده است. سوخت‌های فسیلی (به ارزش ۸/۱۴۲ میلیون دلار)، آهن و فولاد (به ارزش ۶/۶۲ میلیون دلار)، پلاستیک و مصنوعات آن (به ارزش ۹/۳۷ میلیون دلار)، انواع میوه‌جات (به ارزش ۲۸ میلیون دلار)، مواد شیمیایی معدنی (به ارزش ۵/۲۱ میلیون دلار)، نمک، گوگرد، سنگ و گچ (به ارزش ۱/۱۸ میلیون دلار)، مصنوعات آهن و فولاد (به ارزش ۹/۱۴ میلیون دلار)، انواع سبزیجات (به ارزش ۴/۱۴ میلیون دلار)، تجهیزات الکترونیکی (به ارزش ۲/۱۱ میلیون دلار)، محصولات سرامیک (به ارزش ۷/۱۰ میلیون دلار) و ماشین‌آلات (به ارزش ۶/۸ میلیون دلار) از مهم‌ترین محصولات صادراتی ایران به ارمنستان در سال ۲۰۲۱ به شمار می‌آیند. با توجه به اینکه سوخت‌های فسیلی، ماشین‌آلات و تجهیزات الکترونیکی، پلاستیک و مصنوعات آن، آهن و فولاد، آلومینیوم، مصنوعات آهن و فولاد، میوه‌جات و سبزیجات مهم‌ترین اقلام وارداتی ارمنستان را تشکیل می‌دهند، ایران می‌تواند میزان صادرات خود را در ارتباط با این محصولات به ارمنستان افزایش دهد.
در عین حال، ارزش واردات ایران از ارمنستان در سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۱، روند نسبتا یکسانی را پیموده و بین ۶۵ میلیون تا ۹۵ میلیون دلار در نوسان بوده است. سوخت‌های فسیلی
(به ارزش ۸/۴۴ میلیون دلار)، ماشین‌آلات (به ارزش ۴/۲ میلیون دلار)، تجهیزات الکترونیکی (به ارزش ۲/۸ میلیون دلار)، نوشابه (به ارزش ۴/۲ میلیون دلار)، آهن و فولاد (به ارزش ۱/۲ میلیون دلار)، تنباکو (به ارزش ۵/۱ میلیون دلار) و انواع وسایل آرایشی (به ارزش ۲/۱ میلیون دلار)، مهم‌ترین محصولات وارداتی ایران از ارمنستان به شمار می‌آیند. با توجه به اینکه انواع جواهرات، سنگ معدن، تنباکو، برخی محصولات غذایی و میوه از مهم‌ترین اقلام صادراتی ارمنستان به شمار می‌آیند، ایران می‌تواند در صورت نیاز، برخی از این محصولات را از این کشور وارد کند.
استفاده از ظرفیت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی ارمنستان
اتحادیه اروپا در راستای کمک اقتصادی به کشورهای در حال توسعه و دارای شرایط اقتصادی شکننده و آسیب‌پذیر، طرح نظام تعرفه‌ای را برای تشویق کشورهای هدف در راستای ایجاد تغییرات در ساختار سیاسی و اقتصادی و ارتقای موقعیت اقتصادی این کشورها در نظر گرفته است. یکی از کشورهای مورد نظر در این طرح، ارمنستان است. ارمنستان در سال‌های گذشته حجم روابط خود را با اتحادیه اروپا وسعت بخشیده و به یکی از کشورهای دارای نظام معافیت از حقوق گمرکی اتحادیه اروپا تبدیل شده است. این کشور از سال ۲۰۱۷، از طرح تجارت ترجیحی عمومی اتحادیه اروپا موسوم به نظام تجارت ترجیحی پلاس (+GSP) سود می‌برد. این طرح با هدف کمک و ادغام اقتصادی کشورهای در حال توسعه در سیستم اقتصادی بین‌المللی در نظر گرفته شده است. این طرح به کشورهای هدف مانند ارمنستان اجازه می‌دهد که ۶۶ درصد (دوسوم) صادرات خود را با استفاده از تعرفه گمرکی بسیار پایین و نزدیک به صفر به بازارهای اتحادیه اروپا صادر کنند. ایران در صورت سرمایه‌گذاری در صنایع تولیدی مشترک در ارمنستان، از این امتیاز مهم بهره‌مند می‌شود. ارمنستان از اعضای اصلی اتحادیه اقتصادی اوراسیا به‌شمار می‌آید و موقعیت مناسبی برای صادرات و واردات کالا بین اعضای اتحادیه اوراسیا با ایران و برعکس وجود دارد.
مناطق آزاد این کشور مانند منطقه آزاد اقتصادی مِگری، این ظرفیت را دارد که به یکی از ‌هاب‌های سرمایه‌گذاری و صدور کالا بین اعضای اتحادیه تبدیل شود. درمجموع، راه‌اندازی منطقه آزاد اقتصادی مگری این فرصت را به شرکت‌های ایرانی می‌دهد که از این منطقه تولیدات خود را به کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا و اتحادیه اروپا صادر کنند. گشایش این منطقه آزاد نقش مهمی در جهش تجاری ایران و ارمنستان دارد، زیرا ایران از سال‌ها پیش منطقه آزاد ارس را تاسیس کرده و توسعه داده است. بنابراین منطقه آزاد مگری نقش مکمل منطقه آزاد ارس را در توسعه تبادلات تجاری دوجانبه و منطقه‌ای ایفا می‌کند. این موضوع به علاقه‌مندی دیگر کشورها مانند روسیه برای سرمایه‌گذاری در منطقه آزاد مگری نیز منجر شده است.
صدور خدمات فنی و مهندسی
زیرساخت‌های ارمنستان نسبتا فرسوده و نیازمند بازسازی است. این موضوع فرصت مناسبی را برای شرکت‌های فنی و مهندسی ایران فراهم می‌کند تا مسوولیت تحقق برنامه‌های زیرساختی، حمل‌و‌نقلی، ارتباطات، مخابرات، ساخت نیروگاه و سد در ارمنستان را بر عهده بگیرند. ذکر این نکته ضروری است که بخش خانکندی مرکز قره‌باغ در نتیجه جنگ دوم قره‌باغ از نظر زیرساختی آسیب‌های زیادی دیده است، ولی هرگونه همکاری فنی و مهندسی ایران با این منطقه، کلیت روابط ایران و جمهوری آذربایجان را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد، زیرا جمهوری آذربایجان این منطقه را جزو تمامیت ارضی خود تلقی می‌کند و نسبت به حضور دیگر کشورها در این منطقه حساس است.
ظرفیت‌های همکاری در فرآورده‌های نفتی و گاز
ارمنستان به دلیل نداشتن ظرفیت پالایشگاهی، فرآورده‌های نفتی خود را با واردات تامین می‌کند. در سال ۲۰۲۰ میزان واردات فرآورده‌های نفتی این کشور ۶/۰ میلیون تن از ۴۰ کشور دنیا بوده که حدود ۷۵ درصد آن مربوط به کشورهای روسیه، ایران، رومانی و بلغارستان است. سهم واردات فرآورده‌های نفتی از ایران در سال ۲۰۱۷ حدود ۵ درصد بود که در سال ۲۰۲۰ به حدود ۳۴ درصد رسید. ارمنستان ذخایر گازی اثبات‌شده نیز ندارد و روسیه تا پیش از سال ۲۰۰۹ تنها تامین‌کننده گاز طبیعی ارمنستان بود، اما از سال ۲۰۱۰ با توجه به قرارداد ۲۰ساله با ایران مبنی بر تبادل گاز و برق، ایران به کشورهای تامین‌کننده گاز طبیعی این کشور افزوده شد. گاز طبیعی ارمنستان در بخش‌های مختلف خانگی، صنایع، حمل‌ونقل، تجاری و خدمات عمومی مصرف می‌شود. در آغاز، قرارداد مربوط به واردات گاز طبیعی در سال ۱۹۹۲ بین ایران و ارمنستان امضا شد، اما بنا به دلایل مختلف مانند جنگ اول قره‌باغ و حساسیت‌های روسیه و جمهوری آذربایجان، دو طرف نمی‌توانستند در راستای تحقق این طرح گام بردارند. خط لوله انتقال گاز ایران-ارمنستان در سال ۲۰۰۹ با ظرفیت انتقال
۳/۲ میلیارد مترمکعب گاز در سال تکمیل شد. براساس آمار آژانس بین‌المللی انرژی در سال ۲۰۲۰ صادرات گاز طبیعی ایران به این کشور به طور متوسط حدود ۳۹/۰ میلیارد مترمکعب در سال بوده است که با ظرفیت تعیین‌شده خط لوله فاصله زیادی دارد. ظرفیت خط لوله ایران-ارمنستان تا حد پذیرفتنی، نیاز گاز ارمنستان را تامین یا به تنوع‌بخشی تامین منابع گازی این کشور کمک می‌کند، اما یکی از مسائلی که این فرصت را با چالش‌های جدی مواجه می‌کند، مالکیت شرکت گازپروم بر خط لوله گازی ارمنستان است.
در سال ۲۰۲۱ ارمنستان «برنامه توسعه‌‌بخش انرژی تا سال ۲۰۴۰‌» را تصویب کرد که در آن برنامه‌های اجرایی با دوره زمانی مشخص را برای توسعه و امنیت بخش انرژی تدوین کرده است. در این برنامه، با توجه به وابستگی تامین انرژی ارمنستان به واردات گاز طبیعی و فرآورده‌های نفتی، امنیت انرژی و توسعه منابع بومی از برنامه اصلی دولت این کشور در حوزه انرژی است. همچنین گسترش انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی، توسعه انرژی هسته‌ای، ایفای نقش جدی در بازارهای انرژی و تنوع سبد انرژی به عنوان اهداف اصلی بخش انرژی این کشور مورد توجه قرار گرفته است. ایران با داشتن منابع عظیم فسیلی و با توجه به موقعیت جغرافیایی راهبردی، ظرفیت بالایی برای تجارت انرژی با این کشور دارد.
ظرفیت‌های همکاری در حوزه برق
در سال ۲۰۲۰ ارمنستان در حوزه الکتریکی حدود ۸/۷ تراوات ساعت برق تولید کرده که حدود ۴۱ درصد آن با نیروگاه‌های حرارتی، ۲۳ درصد با نیروگاه‌های برق آبی و ۳۶ درصد با نیروگاه‌های هسته‌ای تولید شده است. با وجود متنوع بودن سبد تولید انرژی این کشور، تولید برق آن تا حدود زیادی به روسیه وابسته است، زیرا سوخت مورد نیاز برای نیروگاه‌های هسته‌ای را از روسیه تامین می‌کند. از جنوب این کشور، دو خط انتقال برق ۲۲۰ کیلوواتی، امکان انتقال برق به ایران را فراهم کرده است که در صورت ایجاد خطوط انتقال برق ۴۰۰کیلوواتی، امکان انتقال برق تا حدود ۵ هزار مگاوات به ایران به وجود خواهد آمد. گفتنی است احداث خط سوم بین ایران و ارمنستان با سرمایه‌گذاری بانک توسعه صادرات ایران در سال ۱۳۹۱ منعقد شده است. اگر این خط به بهره‌برداری برسد، ظرفیت تبادل برق بین ایران و ارمنستان به ۱۲۰۰ مگاوات می‌رسد که به دلیل مشکلات تامین مالی، این طرح تاکنون به مرحله بهره‌برداری نرسیده است. از سمت شمال با توجه به اینکه شبکه برق ارمنستان با گرجستان، منطقه سنکرون نیست، تنها به صورت جزیره‌ای و محدود انتقال برق انجام می‌شود. فرصتی که در حال حاضر در این حوزه برای ارمنستان وجود دارد، این است که با تقویت همگام‌سازی برق با گرجستان در شمال و وجود ایران در جنوب، کریدور شمال به جنوب را برای انتقال برق در منطقه ایجاد کند. این موضوع فرصت‌های مناسبی را برای ایران در سطح دو‌جانبه و منطقه‌ای برای توسعه همکاری‌های خود در حوزه صنعت برق فراهم می‌کند.
استفاده از ظرفیت‌های لابی ارامنه در سطح بین‌المللی
لابی‌های ارامنه از بانفوذترین لابی‌های جهان در ساختار سیاسی کشورهای مختلف به ویژه آمریکا، فرانسه و روسیه به‌شمار می‌آیند. حدود ۴/۱ میلیون نفر ارمنی در آمریکا، حدود ۷۵۰ هزار نفر در فرانسه و حدود ۲ میلیون نفر در روسیه زندگی می‌کنند. با توجه به روابط حسنه ایران با دولتمردان ارامنه، می‌توان از طریق کانال دولتی این کشور، از ظرفیت این لابی‌ها برای رسیدن به منافع ملی در سطح بین‌المللی استفاده کرد.
موانع همکاری ایران و ارمنستان
موانع گسترش روابط ایران با ارمنستان به دلیل روابط حسنه ایران با این کشور نسبتا محدود است و در حالت کلی به دو دسته موانع سیاسی و اقتصادی تقسیم می‌شود.
– موانع اقتصادی
ارمنستان به عنوان کشوری که عضو سازمان تجارت جهانی است، از قواعد تجارت جهانی در تنطیم روابط خود با ایران اثر می‌پذیرد. تحریم‌های غربی و FATF بر روابط دو کشور به ویژه در تسهیل روابط بانکی دو کشور اثر منفی گذاشته است. همچنین، مسائلی ازجمله گران بودن هزینه فرودگاهی، زیرساخت ضعیف پایانه مرزی، افزایش عوارض گمرکی، عوارض بالای مرز نوردوز و مشکلات حمل‌ونقل جاده‌ای از دیگر چالش‌های صادرکنندگان ایرانی کالا به ارمنستان به‌شمار می‌آید.
– موانع سیاسی و نقش محدودکننده روسیه
روسیه به عنوان بزرگ‌ترین وارث اتحاد جماهیر شوروی، کنترل زیادی بر اقتصاد و امنیت ارمنستان دارد و گاه از آنها به عنوان اهرم فشار برای تنظیم روابط خود با این کشور استفاده می‌کند. روسیه بزرگ‌ترین تامین‌کننده گاز ارمنستان به شمار می‌آید. همچنین، سوخت نیروگاه هسته‌ای این کشور را روسیه تامین می‌کند. شرکت راه‌آهن روسیه نیز مالک تمام مسیرهای ریلی این کشور به شمار می‌آید. بنابراین، افزایش روابط ایران در حوزه‌های مختلف اقتصادی به ویژه حوزه انرژی به معنای تعدیل اثر اهرم‌های فشار روسیه بر ارمنستان و در تعارض با منافع این کشور است و به مخالفت این کشور منجر می‌شود.
نگاه منفی نسبت به ارمنستان در بین آذربایجانی‌های ایران
به دلیل حوادث ۱۵۰ سال اخیر بین آذربایجانی‌ها و ارمنی‌ها مانند حمله به منطقه آذربایجان غربی ایران توسط ارامنه بعد از جنگ جهانی اول و کشتار مردم سلماس و خوی، تغییر ترکیب جمعیتی مناطق مسلمان‌نشین ایروان و قره‌باغ با سیاست‌های مهاجرتی روسیه به نفع ارامنه، حادثه خوجالی و بعد قره‌باغ، حافظه تاریخی منفی بین دو‌طرف شکل گرفته است و حرکت نمادین، ظاهری و رسمی ایران برای گسترش روابط با ارمنستان، پیامدهای منفی برای امنیت داخلی کشور در پی دارد.
* پژوهشگر اقتصادی

پیشنهادات سیاستی برای بهبود روابط ایران و ارمنستان
تشکیل کارگروه مشترک صنعتی، معدنی و تجاری: پیشنهاد می‌شود با توجه به ظرفیت‌های صنعتی، معدنی و تجاری ایران و ارمنستان برای تسهیل همکاری‌ها و شناسایی دقیق موانع و مشکلات پیش روی تجارت دوجانبه و اتخاذ تصمیمات مناسب و موثر برای رفع آنها، کارگروه مشترک صنعتی، تجاری و معدنی بین دو کشور تشکیل شود.
افزایش صادرات گاز و فرآورده‌های نفتی و شرکت در زیرساخت‌های آن: ایران می‌تواند ظرفیت صادرات گاز خود به ارمنستان را با توجه به ظرفیت ۳/۲ میلیارد مترمکعب سالانه خط لوله موجود افزایش دهد. با توجه به نبود ظرفیت پالایشگاهی و مخازن قابل اتکا برای ذخیره‌سازی فرآورده‌های نفتی در ارمنستان، پیشنهاد می‌شود ایران نسبت به توسعه صادرات فرآورده‌های نفتی به این کشور و تاسیس زیرساخت‌های مخازن ذخیره‌سازی فرآورده‌های نفتی این کشور همکاری کند.
برقراری خط سوم شبکه انتقال برق به ارمنستان: با توجه به اینکه حوزه انرژی به ویژه برق از مهم‌ترین فرصت‌های گسترش روابط دو کشور به‌شمار می‌آید، پیشنهاد می‌شود ایران با توسعه شبکه انتقال برق به این کشور، بخشی از نابرابری عرضه و تقاضای برق خود را در فصل تابستان جبران کند.
رفع مشکل بانکی از طریق تهاتر، استفاده از پول ملی یا تاسیس بانک‌هایی با ذخایر ارزی در ارمنستان: پیشنهاد می‌شود هریک از روش‌های استفاده از پول ملی، تهاتر و تاسیس بانک در ارمنستان با ذخایر ارزی، به صورت موردی یا ترکیبی برای رفع مشکلات بانکی تبادلات تجاری و سرمایه‌گذاری ایران در این کشور در دستور کار قرار گیرد.