راه‌های گسترش تامین مالی جمعی در ایران

دیبا حاجیها- در پنل تخصصی اولین همایش ملی تامین مالی جمعی که با حضور متخصصان و صاحب‌نظران این حوزه برگزار شد، مهم‌ترین چالش‌ها و فرصت‌های پیش‌روی این ابزار مالی نوین مورد بحث قرار گرفت.
انطباق پیچیده، چالش صنعت تامین مالی جمعی در ایران
محمدهادی موقعی، رییس کمیسیون تامین مالی سازمان ملی کارآفرینی و رییس نخستین همایش ملی تامین مالی جمعی، در ابتدای پنل تخصصی گفت: امروزه بحث انطباق مطرح است که با هجوم دیجیتالی شدن و هوش‌مصنوعی که صنایع و کسب‌وکارها را تحت‌تاثیر قرار داده، اقتصاد باید چه کند؟ راهکار سازگاری پیچیده، یعنی سازگاری با فناوری و قوانین و مقررات جدید است. تامین مالی جمعی نیز در معرض انطباق پیچیده قرار گرفته است. این صنعت جوان است و هنوز به سال‌های اول رشد خود نرسیده اما در معرض انطباق قرار نگرفته که این مشکل مضاعف حال حاضر است. سوال این است که چشم‌انداز آینده صنعت چیست؟
تامین مالی جمعی مبتنی‌بر بدهی نیاز
به دستورالعمل خاص دارد
مجتبی زارع مهرجردی، معاون سرمایه‌گذاری صندوق نوآوری و شکوفایی در این پنل تخصصی گفت: از سال1402 تمام کسانی که با وجود توانایی تولید با حاشیه سود بالا، متوقف شدند و همین باعث درک اهمیت تامین مالی جمعی شد. بانک مرکزی برای ترسی که از رشد پایه پولی دارد، تسهیلات‌دهی را متوقف می‌کند و بازنده اصلی این موضوع GDP کشور است. با استفاده از تامین مالی جمعی می‌توان این مشکل را مرتفع کرد. امروز تامین مالی جمعی ما مبتنی‌بر بدهی است و انتظارات روی سود تضمین‌شده و نرخ‌ها بسیار بالاست. ابزار تامین مالی جمعی امروزه مناسب تامین سرمایه در گردش بنگاه نیست. این ابزار با تمام ویژگی‌ها و محدودیت‌ها می‌تواند برای صنعت بسیار مفید باشد. ما هدف تامین مالی جمعی مبتنی‌بر سهام را داشتیم. دستور تامین مالی جمعی فعلی، اجازه تامین مالی سهامی عام را نمی‌دهد. حتما تامین مالی جمعی مبتنی‌بر بدهی امروزه، دستورالعمل خاص خود را می‌خواهد که لازم است ایجاد شود و همچنین ابزارهای مناسب این کار نیز باید ایجاد شود. ما در صندوق نوآوری قصد داریم دسته دوم تامین مالی جمعی مبتنی‌بر سهام را در سال۱۴۰۴ راه‌اندازی کنیم چرا که یکی از بهترین ابزارهای تامین مالی است و برای تامین مالی استارتاپ‌ها هم بسیار مهم است. امروز خدمتی که ارائه می‌شود این است که اگر تامین مالی در انتهای دوره موفق نشد، اصل سرمایه به سکو برگردانده شود. همچنین لازم است ابزارها باز تولید شود. صندوق نوآوری با ورود به طرح، ریسک طرح را کاهش داده و طرح با نرخ کمتری بالا می‌رود اما مشارکت افزایش می‌یابد و در واقع، ابزار متعهد تکمیل سرمایه است. این ابزار یک مزیت رقابتی برای سکوهاست تا پیشنهادی مبنی‌بر افزایش مشارکت مردم به شرکت ارائه دهد که مخصوص شرکت‌های دانش‌بنیان است. خدمت دیگر که همه می‌توانند از آن استفاده کنند این است که برای صندوق‌های پژوهش فناوری که از ارکان جدی تامین ضمانت اصل هستند و با ریسک نقدینگی جدی هستند، خدمات مشارکتی ایجاد کنیم. اگر صندوق نتواند پول را تسویه کند، منابع را در اختیار صندوق فناوری می‌گذارد و ریسک نقدینگی طرح کاهش می‌یابد. دانش‌بنیان نیم‌درصد کارمزد است و سایر شرکت‌ها با کارمزد یک‌درصد می‌توانند از این خدمت استفاده کنند. این ابزارها هم دانش‌بنیان‌ها را پوشش می‌دهد و هم غیردانش‌بنیان‌هارا.
شتاب گرفتن تامین مالی جمعی در ایران
علیرضا دلیری، دبیر علمی همایش، در این پنل گفت: «تامین مالی جمعی در ایران شتاب گرفته است. ما اکنون فقط از یک شیوه تامین مالی جمعی مبتنی‌بر بدهی استفاده می‌کنیم اما باید از سایر شیوه‌ها نیز بهره‌برداری کنیم. محدودیت‌هایی که در این حوزه وجود دارد باید برداشته شوند.»
سال1403 سال جهش تامین مالی جمعی در ایران
حامد رفیعی، مدیر مرکز تامین مالی و توسعه سرمایه‌گذاری معاونت علمی و فناوری رییس‌جمهوری گفت: «تامین مالی جمعی بیشتر در سطح جهانی مبتنی‌بر وام است که در بسیاری از کشورها تا ۷۰‌درصد سهم بازار را به خود اختصاص داده و بقیه روش‌ها سهم کمتری دارند. در کشور ما باید چرخه زندگی هر کسب‌وکاری را بررسی کنیم که از دوره معرفی شروع شده و وارد مرحله رشد می‌شود. به‌نظر می‌رسد که تامین مالی جمعی به مرحله رشد وارد شده است. افزایش تعداد سکوها نشان می‌دهد که سال1403 سال جهش تامین مالی جمعی خواهد بود. با این حال، نیاز به توجه به برخی نکات داریم و بخش خصوصی باید در این زمینه نقش تنظیم‌گری داشته باشد. یکی از مشکلات اصلی عدم همگنی بین سکوهاست. در سال1403، بازار تامین مالی جمعی نزدیک به انحصار چندجانبه خواهد شد، درحالی‌که در سال1402 به‌شدت به‌سمت انحصار رفته بود. سکوهایی که عملکرد کمتری دارند باید مورد حمایت قرار گیرند تا بهبود پیدا کنند. ما در مرکز تامین مالی و توسعه سرمایه‌گذاری، به این موضوع توجه داریم و آماده‌ایم هر سکویی که می‌تواند مسیر رشد را طی کند، حمایت کنیم. ما روش‌هایی برای این کار در نظر گرفته‌ایم و نظرات سکوها را هم اعمال کرده‌ایم. قانون تامین مالی و زیرساخت‌ها ظرفیت خوبی برای استفاده دارند و می‌توانیم از این قانون برای توسعه ابزارهای تامین مالی جمعی بهره‌برداری کنیم. هدف ما کاهش هزینه تامین مالی در شرکت‌های دانش‌بنیان است و همچنین قصد داریم برنامه‌ای برد-برد طراحی کنیم که مسیر تامین مالی جمعی را شفاف‌تر و منظم‌تر سازد.»
چالش‌ها و مشکلات تامین مالی جمعی در ایران
حامد حامدی‌نیا، مدیرعامل سبدگردان الگوریتم گفت: «در کشور، تامین مالی بسیاری از طرح‌ها توسط سکوهای تامین مالی جمعی انجام شده است. این صنعت در حال رشد است و در حال حاضر طرح‌های قابل‌توجهی از طریق تامین مالی جمعی تامین مالی شده‌اند اما مشکلات حقوقی و فقهی ناشی از استفاده از شیوه تامین مالی مبتنی‌بر بدهی هنوز وجود دارد. به‌ویژه اینکه شیوه تامین مالی مبتنی‌بر پاداش در کشور نداریم که موجب کاهش مشارکت مردم در طرح‌های بزرگ می‌شود. بانک‌ها باید در صدور ضمانت پرداخت برای شرکت‌ها مساعدت کنند. نبود معاملات ثانویه یکی از مشکلات است که ایجاد این امکان می‌تواند به کاهش نرخ‌ها و جلب نظر بیشتر سرمایه‌گذاران کمک کند. پیشنهاد ایجاد صندوقی برای جمع‌آوری منابع نیز به سازمان فرابورس ایران ارائه شده است. همچنین، نظارت بر صندوق‌ها در این حوزه باید تقویت شود تا به وضوح ببینیم کدام صندوق چه میزان تامین مالی با چه نرخی انجام داده است.»
نگرانی‌ها از مقررات‌گذاری زیاد در تامین مالی جمعی
فرشید شکرخدایی، رییس کمیسیون تامین مالی اتاق ایران در این پنل تخصصی در سخنرانی خود به نگرانی‌های ناشی از مقررات‌گذاری‌های زیاد در اکوسیستم تامین مالی جمعی اشاره کرد. او با انتقاد از اینکه در این حوزه بسیاری از محدودیت‌ها و سقف‌ها وجود دارد، گفت: هدف تامین مالی جمعی توزیع منابع بین افراد مختلف است و این فرآیند نباید با قوانین سختگیرانه مواجه شود. شکرخدایی اظهار کرد که تلاش برای کم‌خطر کردن ابزاری پرریسک، باعث از بین رفتن ماهیت واقعی تامین مالی جمعی می‌شود و افزود که چرا باید تامین مالی جمعی مجوز بگیرد در حالی که سیستم‌هایی مانند اتریوم و بیت‌کوین مجوز ندارند. او معتقد است که دولت‌ها باید دست از کنترل و مقررات‌گذاری بردارند و به این اکوسیستم اجازه دهند که رشد کند. او با اشاره به مشکلات ناشی از محدودیت‌ها، به وضعیت موجود انتقاد کرد و تاکید کرد که بخش‌خصوصی نباید از این اکوسیستم کنار گذاشته شود. شکرخدایی خواستار اصلاح مقررات و کاهش محدودیت‌ها در این حوزه شد و گفت که نوآوری باید براساس رقابت و تنوع باشد، نه انحصار.
آگاهی عموم از مدل تامین مالی جمعی و کارکرد سکوها اهمیت بالایی دارد
هاشم آقازاده، دانشیار دانشکده کسب‌وکار دانشگاه تهران، در این نشست تخصصی گفت: در جمع‌بندی چالش‌ها در این حوزه که با مرور ادبیات تخصصی این حوزه بوده است، آگاهی عموم از مدل تامین مالی جمعی و کارکرد سکوها اهمیت بالایی دارد. ما توانسته‌ایم حدود سی مورد چالش را براساس عملکرد و اهمیت از میان پرسشگری از سرمایه‌گذاران و سکوها به‌دست بیاوریم.»
وی با برشمردن چالش‌های مهم برای سکوها، سرمایه‌گذاران و سرمایه‌پذیران، اشاره کرد که باید راه‌حل‌های مناسب و مشخصی در برابر این چالش‌ها داشته باشیم.
آقازاده در ادامه افزود: «ما در ادامه این پژوهش و در جریان نشست‌های تخصصی که برای بررسی این چالش‌ها برگزار کردیم، لیستی از راهکارها آماده کرده‌ایم که از جمله آنها می‌توان به تسهیل فرآیندهای پذیرش، کاهش سختگیری نهاد ناظر، حضور نماینده سکو در کارگروه‌ها، نقش تنوع و انعطاف در دوره‌های سرمایه‌گذاری، بیمه و تمدید طرح، بخش‌بندی بازار، ورود جدی بانک‌ها و بیمه‌ها برای ضمانت اصل سرمایه و راه‌اندازی سکوی ارزی برای افرادی که واردات ارزی دارند اشاره کرد.
تامین مالی جمعی و رفع خلأ تامین مالی برای شرکت‌ها
میثم زارع‌زاده، مدیر ابزارها و نهادهای مالی فرابورس ایران در این پنل گفت: «تامین مالی جمعی می‌تواند خلأ تامین مالی را برای شرکت‌های کوچک و حتی بزرگ مرتفع کند. از آغاز تامین مالی جمعی در ایران، ۵۵۶ شرکت منحصر به فرد از ۲۶ استان کشور نزدیک به ۱۴ همت برای ۱۶۳۰ طرح تامین مالی انجام داده‌اند. این روزها علاقه و اشتیاق زیادی به این حوزه وجود دارد و ما برای افزایش این علاقه، ۴۲مجوز در این خصوص صادر کرده‌ایم اما باید توجه کنیم که تامین مالی جمعی برای همه مناسب نیست و سرمایه‌گذاران باید وضعیت اعتباری شرکت‌ها را از زوایای مختلف بررسی کنند زیرا شرکت‌های کوچک تمایل چندانی به ارائه گزارش شفاف ندارند. ما گزارش‌هایی که تاکنون منتشر کرده‌ایم را به‌طور منظم پیگیری می‌کنیم. شرکت‌هایی که نیاز به سرمایه کوتاه‌مدت در گردش دارند، به تامین مالی مبتنی بر بدهی نیاز دارند اما در کشور ما عمدتا این تامین مالی مبتنی‌بر بدهی است. در زمان کرونا از شیوه‌های تامین مالی مبتنی‌بر پاداش و اهدا هم استفاده کرده‌ایم. فضای سرمایه‌گذاری و تامین مالی با تمام شیوه‌های تامین مالی جمعی فراهم است، اما بیشتر درخواست‌ها مبتنی‌بر بدهی بوده است. گسترش سواد مالی در این حوزه می‌تواند به جذب مشارکت بیشتر نیز کمک کند.»
زارع‌زاده در ادامه گفت: «شفافیت در فرآیند جمع‌آوری منابع توسط صندوق‌ها نقش بسیار مهمی دارد. این شفافیت به شناسایی مناسب مشتریان، تعریف جامعه هدف و ارائه گزارش‌ها به مشتریان کمک می‌کند و سرمایه‌گذاران باید احترام به این گزارش‌ها را احساس کنند. اعتماد عموم یکی از عوامل موفقیت اکوسیستم تامین مالی جمعی است و این مساله بستگی به بلوغ بازارهای مالی و فرهنگ و مقررات آن دارد. در کشورهای مختلف، نظارت‌ها متفاوت است اما اغلب آنها گزارش‌های دوره‌ای، برآوردهای مالی و ارزیابی‌های مختلف را ارائه می‌دهند که باعث کاهش ریسک سرمایه‌گذاری می‌شود. همچنین، سرمایه‌گذاران می‌توانند این حوزه را به‌عنوان یک فرصت در نظر بگیرند، علاوه‌بر سرمایه‌گذاری در بازارهای دیگر، با توجه به درجه ریسک‌پذیری خود.»
قانونگذاری درستی نداشته‌ایم
شادی صدقی‌نژاد، موسس شرکت پردازش اطلاعات مالی گفت: «تامین مالی جمعی ابتدا در پاسخ به مشکلات اقتصادی ایالات‌متحده شکل گرفت. ما بسیاری از ابزارهای مالی را از کشورهای دیگر کپی کرده‌ایم اما علت وضع قوانین در آن کشورها را بررسی نکرده‌ایم. قانونگذاری باید تسهیلگر باشد نه بازدارنده. کشورهای دیگر از توکناسیون استفاده کرده‌اند تا فرآیند جذب سرمایه سریع‌تر شود و نقش قانونگذار را کاهش دهد. توکناسیون، نقدشوندگی را افزایش می‌دهد و بازار ۲۴ساعته و دسترسی به سرمایه‌گذاران خارجی را فراهم می‌آورد. این روش به استارتاپ‌ها و زنان کارآفرین کمک زیادی می‌کند و به افزایش قدرت چانه‌زنی و سواد مالی می‌انجامد. ما باید از فناوری‌های نوین استقبال کنیم و هر چالشی را به فرصت تبدیل کنیم.»
چالش‌ها و راهکارهای تامین مالی جمعی
مسلم پیمانی، عضو هیات‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی در این پنل گفت: «تامین مالی جمعی یک ابزار پرریسک است و ریسک‌ها باید با تضمین‌های مناسب مدیریت شوند اما بعضی صنایع، مانند فولاد، که اصلا نوآور نیستند، از این ابزار استفاده می‌کنند. این باعث می‌شود که کسب‌وکارهای خلاق رشد کمتری داشته باشند. رشد محدود بازار تامین مالی جمعی در ایران یکی از مشکلات است و مقررات بیش از حد باعث کوچک شدن بازار می‌شود. ریسک اعتباری بالا نیز یکی از چالش‌هاست، حتی با تضمین‌های بانکی. باید فرصت‌هایی برای معاملات ثانویه فراهم شود تا این ریسک‌ها کاهش یابد. ترس‌ها باید کنار گذاشته شود و تامین مالی جمعی باید مبتنی‌بر مشارکت واقعی پیش برود.»
چالش‌های اکوسیستم تامین مالی جمعی در ایران
محمد حسین سجادی‌نیری، رییس هیات‌مدیره انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر کشور در این پنل گفت: «در اکوسیستم تامین مالی جمعی چهار موضوع اساسی وجود دارد: تنظیم‌گری، رقابت تنظیم‌گری، چالش‌های ضمانت‌نامه‌ها و ریسک‌های بازار سرمایه. نهادهای تنظیم‌گر نباید به قدری درگیر مقررات‌گذاری شوند که روند تامین مالی جمعی مختل شود. همچنین، تلاش بانک مرکزی برای کاهش ضمانت‌نامه‌های صادره برای سکوهای تامین مالی جمعی باعث ایجاد مشکلاتی می‌شود. تنظیم‌گر باید به‌جای ایجاد محدودیت، شرایطی را فراهم کند که نوآوری رشد کند. نهادهای تنظیم‌گر باید با تعامل صحیح با شرکت‌ها به ایجاد تعادل کمک کنند و اجازه دهند که این ابزار به‌طور آزادانه پیشرفت کند.»
تنظیم‌گری و مقررات‌گذاری در تامین مالی جمعی خطرناک است
محمد‌هادی موقعی در پایان این پنل تخصصی گفت: رویه‌های تنظیم‌گری و مقررات‌گذاری تامین مالی جمعی خطرناک است. ضرورت ابزارسازی‌های بیشتر در تامین مالی جمعی بسیار مطرح است. چه کسانی از تامین مالی جمعی استفاده می‌کنند؟ در حال حاضر برای تولید سیرترشی تامین مالی جمعی می‌شود که این موضوع اصل ماهیت تامین مالی جمعی را از بین برده و منابع را هم منحرف می‌کند. نرخ تامین مالی جمعی خود چالش‌زاست. بانک با این مدل اعتباردهی جواب نمی‌دهد و در بانک روی استارتاپ‌ها، نوآوران و کارآفرینان بسته است و لازم است ابزارهای متداول کنار گذاشته شوند. بانک از حدود خود نمی‌گذرد. اگر مکانیسم‌های نظارتی تامین مالی جمعی، مطلق و بانکی‌محور شوند، تامین مالی جمعی بانک دوم می‌شود و امید به آن از بین خواهد رفت.