راه دراز رسیدن به پیک نفتی

«جهان‌صنعت»- آیا نفت به پیک نفتی خود نزدیک شده است؟ این پرسشی است که سه کارشناس ارشد انرژی دانشگاه صنعتی شریف در پژوهشی به آن پرداخته و نتیجه گرفته‌اند که اگرچه ایران هنوز با یک پیک نفتی مواجه شده است، اما با توجه به حجم ذخایر نفتی ایران، امکان وقوع قله نفتی برای بار دیگر در ایران وجود دارد. عباس ملکی، حسن راعی و علی فریادرس سه پژوهشگر دانشگاه صنعتی شریف در این پژوهش اعلام کردند: ‌پیک نفتی به زبان ساده به بررسی زمانی می‌پردازد که میزان تولید نفت به بیشینه خود می‌رسد و پس از آن روند نزولی تولید آغاز می‌شود. پیک تقاضای نفت و پیک نفتی به شدت با یکدیگر مرتبط هستند، درعین حالی که این دو مفهوم با یکدیگر متفاوتند. پیک تقاضای نفت به زمانی اشاره دارد که تقاضای نفت روند نزولی خود را شروع می‌کند، حال آنکه پیک نفتی بر بحث تولید متمرکز است. اگرچه عرضه و تقاضا با یکدیگر تعامل دارند، اما پیک تقاضای نفت می‌تواند منشأهای سیاسی، اقتصادی، و محیط زیستی متفاوتی با عوامل موثر بر پیک نفتی داشته باشد. زمانی که تغییرات قیمتی و تولیدی در نفت رخ دهد می‌توان انتظار داشت که آثار و نتایج آن در پتروشیمی‌ها، پالایشگاه‌ها و نیروگاه‌ها تا وضعیت رفاه مصرف‌کنندگان نهایی ادامه داشته باشد. اهمیت پیک نفتی زمانی آشکار می‌شود که بخواهیم به این سوال پاسخ دهیم که در فردای پیک نفتی در این زنجیره طولانی صنعت بالادست، میان‌دست و پایین‌دست نفت تا مصرف‌کنندگان نهایی چه اتفاقاتی رخ می‌دهد؟ این پژوهشگران با طرح سناریوهایی برای پاسخ به این پرسش می‌نویسند: بسته به ویژگی‌های صنعت نفت در هر کشور، وضعیت اقتصادی- سیاسی آن و وجود داده‌های مرتبط یک مدل‌هایی برای پیش‌بینی زمان پیک استفاده خواهد شد. ضمن اینکه عامل فناوری یکی از مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر پیک نفتی است. از سویی، عوامل فنی و مهندسی نیز بی‌شک در صنعت نفت و پیک نفتی تاثیرگذار هستند.آنها در ادامه می‌نویسند: قیمت نفت رابطه پیچیده‌ای با پیک نفتی دارد. قیمت بالای نفت باعث می‌شود تا کاهش تولید در پس از پیک شتاب یابد و از طرفی قیمت پایین نفت باعث به تاخیر افتادن پیک نفتی می‌شود. به عبارت دیگر قیمت نفت در دو سمت قبل و بعد از پیک نفتی اثرگذار است.
اثر پیک نفتی در کاهش سرمایه‌گذاری
پژوهشگران دانشگاه صنعتی شریف با تاکید بر اینکه قبل از وقوع پیک نفتی افزایش قیمت نفت موجب خواهد شد تا سرمایه‌گذاری‌های بیشتری در دو بخش فناوری‌های جدید و اکتشاف برای دستیابی به منابعی که استخراج آنها صرفه اقتصادی نداشت شکل بگیرد، نوشتند: چنین امری موجب خواهد شد تا پس از رسیدن به پیک نفتی به علت رشد سریع ظرفیت تولید نفت و نیز احتمال اکتشاف ذخایر جدید، سرعت کاهش تولید مطابق با نگاه سنتی پیک نفتی، شتاب بگیرد. همچنین با همین استدلال قیمت پایین نفت موجب خواهد شد تا ذخایر کمتری مورد اکتشاف قرار بگیرند و بخش‌های تحقیق و توسعه سرمایه‌های بزرگی را به خود اختصاص ندهند که باعث تاخیر در پیک نفتی شود، اما به علت عدم سرمایه‌گذاری‌های جدید ممکن است در دوره‌های آتی به دلیل کاهش ظرفیت‌های جدید تولید و پایین‌تر قرار گرفتن سطح عرضه از تقاضا، قیمت نفت افزایش یابد.از سویی عوامل حکمرانی نیز می‌توانند بر پیک نفتی تاثیر بگذارند. وقتی سیاست‌های مختلف که گاه با یکدیگر در تعارض هستند برای بخش انرژی ارائه می‌شوند، کارایی را از سیستم می‌رباید و اثربخشی را به حداقل می‌رساند.ضمن اینکه موانع حقوقی، در قراردادهای نفتی یا مساله رابطه مالی نیز در زمره این موارد هستند. در ایران مساله رابطه مالی شرکت ملی نفت ایران NIOC با دولت و شرکت‌های نفتی بین‌المللی همچنان نیاز به مطالعات جدی دارد
هشدار به پیک نفتی
سه پژوهشگر ارشد دانشگاه صنعتی شریف تاکید کردند: پیک نفتی یک هشدار است. متخصصان حوزه اقتصاد انرژی به خوبی می‌دانند که حداکثر کردن رانت منابع با توجه به هزینه فرصت استخراج منبع (نرخ بهره) و قیمت سایه‌ای منبع، دینامیک‌های خاص خود را دارد.
ایران تاکنون با یک پیک نفتی در سال ۱۳۵۳ مواجه شده است. در آن زمان تولید نفت ایران در چند میدان عظیم نفتی در رقابت با عربستان سعودی به شدت افزایش یافت.
در اواسط دهه ۷۰ میلادی تجمیع استخراج از میادین عظیمی چون مارون، آغاجاری و گچساران باعث شد تا تولید بالای ۶ میلیون بشکه در روز رقم بخورد. این سطح تولید پابرجا نماند و از سال ۱۳۵۳ تاکنون تکرار نشده است.
میزان ذخایر نفت خام و هیدروکربورهای مایع قابل استحصال در پایان سال ۱۳۹۹ بالغ بر ۱/۱۵۹ میلیارد بشکه بوده است. این مقدار معادل ۱/۹ درصد ذخایر نفت جهان است.
نسبت ذخایر به تولید (P/R) برای ذخایر نفتی ایران برابر با ۹/۱۲۲ سال خواهد شد. یعنی با حفظ سطح تولید فعلی، ۱۳۰ سال استخراج این ذخایر به طول می‌انجامد. از آنجا که نرخ رشد ذاتی تولید نفت در ایران پیش از سال ۱۳۶۰ برابر ۳/۱۳ درصد بوده است‌، پس از آن تاکنون به ۷/۳ درصد کاهش می‌یابد.اگر فرض کنیم نرخ رشد ذاتی تولید نفت در ایران با ۷/۳ درصد ادامه پیدا کند، طبق نظریه هیوبرت، ایران در سال ۱۴۲۳ شمسی با تولید روزانه ۷ میلیون بشکه‌ای به پیک نفتی خود میرسد. اگر در یک سناریو بدبینانه نرخ رشد ذاتی یک درصد کاهش پیدا کند، پیک نفتی در سال ۱۴۳۳ شمسی و با تولید حداکثر ۵ میلیون بشکه‌ای رقم خواهد خورد. ضمن اینکه اگر موانع متعدد تولید و صادرات برداشته شود، در نرخ رشد ۷/۴ درصدی، پیک با تولید روزانه ۹ میلیون بشکه‌ای در سال ۱۴۱۸ شمسی به وقوع می‌پیوندد. این پژوهشگران می‌نویسند: اکنون بیش از یک قرن است که نام ایران با نفت گره خورده است. خواب آشفته نفت در ایران فراز‌وفرودهای تاریخی بسیاری را داشته است. از چالش‌های متعدد در حوزه روابط بین‌الملل که مستقیم بر صادرات و استفاده از فناوری در صنعت نفت اثرگذار بوده، تا اشکالات حکمرانی در کل زنجیره پس از تولید نفت که گاه آسیب‌های اجتماعی زیانباری را نیز به همراه داشته است تولید حدود ۳ میلیون بشکه‌ای نفت در روز برای ایران یک افتخار نیست. پیک نفتی به ما گوشزد می‌کند که آیا رانت ناشی از منابع در دوره‌های زمانی گذشته بیشینه شده است؟ آیا برنامه‌‌ریزی مناسبی برای بیشینه کردن رانت این منابع تا زمان پیک نفتی و پس از آن وجود دارد؟ باید به خاطر داشت که عصر حجر به دلیل پایان یافتن سنگ تمام نشد، بلکه کشف فلز بود که به آن خاتمه داد. عدم قطعیت‌های مبتنی بر فناوری برای ایران که P/R ذخایر نفت آن ۱۳۰ سال است، چگونه خواهد بود؟
صنعتی که تشنه برنامه‌ریزی است
اگرچه تاکنون ایران با یک پیک نفتی مواجه شده است، اما با توجه به حجم ذخایر نفتی ایران، امکان وقوع قله نفتی برای بار دیگر در ایران وجود دارد؛ این هم فرصتی بی‌‌نظیر برای آینده ایران است. در همه مناطق خشکی و دریایی ایران مطالعه کامل از لحاظ زمین‌شناسی برای پیدا کردن منابع معدنی انجام نگرفته است.
آنها پیشنهاد می‌کنند که با یک برنامه‌ریزی راهبردی برای بخش نفت و گاز ایران می‌توانند با انبوهی از فرصت‌های جذاب روبه‌رو شوند. زیرا ایران از معدود کشورهایی است که منابع انرژی فراوان به صورت مشترک با همسایگان خود دارد. برنامه‌ریزی برای اکتشاف، توسعه، استخراج، انتقال و صادرات نفت خام ایران یک برنامه پیچیده غیرخطی با متغیرهای متعدد است، به خصوص اگر قید زمان را نیز به آن اضافه کنیم. این کار نیازمند یک بنگاه مشاوره‌ا‌ی در سطح بین‌المللی و مستقل از وزارت نفت و شرکت‌های تابعه است.مدیریت تزریق آب و گاز و دیگر روش‌ها برای بازیافت نفت، مدیریت بخش تقاضا در داخل، طراحی قراردادهای نفتی جذاب برای سرمایه‌گذار خارجی، انتشار اوراق مشارکت برای تامین مالی داخلی، اولویت قرار دادن میادین نفتی مشترک در بهره‌برداری، رفع ضعف‌های مطالعاتی در بازار و روندهای انرژی در جهان، بهره‌گیری از نسل چهارم فناوری و هوش مصنوعی به منظور بهینه‌سازی عملیات چاه‌ها، توجه به اثرات جانبی محیط‌زیستی و ایجاد سازوکاری قانونی برای تصمیم‌گیری و سیاستگذاری قاطع در بخش انرژی از دیگر توصیه‌های سیاستی مهم است.