رشد اقتصا‌دی در غبار

«جهان صنعت»- در روزهای تازه‌سپری‌شده فیلم مناظره احسان خاندوزی، وزیر اقتصاد دولت مرحوم رییسی و مسعود نیلی، اقتصاددان نامدار ایرانی از سوی شبکه‌های اجتماعی و نیز برخی سایت‌ها منتشر شد. این مناظره با محوریت رشد اقتصادی و پیامد تحریم آمریکا بر آن برگزار شده بود. هسته مرکزی این مناظره در‌باره میزان رشد اقتصادی رخداده در سه‌سال فعالیت دولت رییسی بود. در جریان این مناظره احسان خاندوزی کوشش کرد بگوید تحریم اقتصادی که ازسوی آمریکا رخ داده است این نیست که ایران مقصر بوده بلکه آمریکایی‌ها وقتی می‌بینند ایران با رشد اقتصادی مناسب دارد رشد می‌کند وحشت‌زده می‌شوند و با اعمال تحریم‌ها راه رشد اقتصاد ایران را سد ‌می‌کنند.
مسعود نیلی در این‌باره گفت: این صحبت‌های آقای خاندوزی به کار دیپلمات‌ها می‌آید و من در این‌باره تخصص ندارم و یکسره بر سر رشد اقتصادی می‌روم. وی گفت: مطالعاتی که روی متغیر رشد در ایران داشته‌ام نشان می‌دهد رشد اقتصادی از موجودی سرمایه سرچشمه می‌گیرد و افزایش در‌آمد نفت را نمی‌توان رشد نامید. وی گفت: در دوره مرحوم رییسی در‌آمد صادرات نفت افرایش داشت و رشدها کمی بیشتر شد اما بر موجودی سرمایه افزوده نشد.
‌منشأ تناقض آمار رشد
خبرگزاری تسنیم با انتشار یک یادداشت در این‌باره از سوی یک کارشناس اقتصادی به موضوع عددهای منتاقض پرداخته است که در ادامه می‌خوانید. در این یادداشت آمده است: مناظره‌ خاندوزی و نیلی درباره رشد اقتصادی ایران، با تناقض‌های شدید آماری مواجه شد. منشأ اصلی اختلاف، گزارش اخیر مرکز آمار است که در آن بر مبنای سال۱۴۰۰ اعداد رشد سال‌های بعد بازنگری شده بودند و این بازنگری منجر‌به تغییرات عجیب در اعداد رشد شده است.
در این مناظره استدلال دو طرف بر آمار رشد سال‌های1400، 1401 و 1402 متناقض بود که همین تناقض منجربه ایجاد موج رسانه‌ای گسترده و اظهارنظرهای بعضا غیر‌منصفانه‌ای درخصوص آمار رشد اقتصادی در دولت سیزدهم شد.
لازم به ذکر است در این مناظره خاندوزی با استناد به آمار بانک مرکزی اعداد رشد اقتصادی بدون احتساب نفت برای سال‌های1400 تا 1402 را به‌ترتیب، 4/‏3درصد، 2/‏4درصد و 4‌درصد عنوان می‌کند. همچنین در ادامه با استناد به آمار مرکز آمار ایران، آمار رشد اقتصادی بدون نفت را به‌ترتیب برای سال‌های مذکور، 5‌درصد‌، 8/‏4درصد و 4/‏3درصد عنوان می‌کند.
این در حالی است که نیلی به اعداد مطرح‌شده توسط خاندوزی اشکال وارد کرده و عنوان می‌کند که طبق گزارش مرکز آمار رشد اقتصادی بدون نفت طی این سال‌ها، به‌ترتیب 2/‏2‌درصد، 5/‏2‌درصد و 9/‏1‌درصد بوده است.
گزارش بانک مرکزی از رشد اقتصادی بر مبنای سال پایه 1400
گزارش بانک مرکزی از رشد اقتصادی سال‌های1399 تا 1402 براساس قیمت‌های ثابت سال1400 نشان می‌دهد، رشد اقتصادی غیرنفتی و رشد اقتصاد با احتساب نفت به‌طور کامل مشخص است. لازم به ذکر است که مجموع رشد سال‌های1400، 1401 و 1402 بدون احتساب بخش نفت معادل 07/‏12‌درصد است بنابراین متوسط‌ سالانه (میانگین‌گیری ساده) سالی حدود 4‌درصد رشد غیرنفتی اقتصاد ایران بدون احتساب نفت است.
رشد اقتصادی با احتساب نفت هم معادل 2/‏14‌درصد می‌شود. یعنی متوسط سالانه (میانگین‌گیری ساده) رشد اقتصاد ایران با احتساب نفت در سال‌های1400 تا 1402 معادل 7/‏4‌درصد بوده است.
گزارش رشد اقتصادی مرکز آمار بر مبنای سال پایه 1390
مرکز آمار ایران در چند سال اخیر بر مبنای سال پایه1390 گزارش رشد اقتصادی منتشر می‌کرد. گزارش رشد اقتصادی سال‌های1400، 1401 و 1402 هم برمبنای همین سال پایه منتشر شد. طبق این گزارش‌ها که بر مبنای سال پایه1390 بود، رشد اقتصادی کشور بدون احتساب نفت در سال‌های1400 تا 1402 به ترتیب 5‌درصد، 8/‏4‌درصد و 4/‏3‌درصد بوده است.
رشد اقتصادی با احتساب نفت هم در سال‌های1400 تا 1402 به ترتیب 6/‏5‌درصد، 1/‏5‌درصد و 7/‏5‌درصد بوده است. در ادامه گزارشی که توسط مرکز آمار ایران در 23 خرداد1403 در سایت رسمی این مرکز منتشر شده آمده است.
مرکز آمار چند ماه پیش گزارش رشد 9ماهه1403 را منتشر کرد که بر مبنای سال پایه1400 بود. در این گزارش ارقام رشد سال‌های قبل هم آمده بودند و متناسب با سال پایه جدید (سال پایه1400) بازنگری شده بودند.
نکته قابل توجه و محل سوال این است که اعداد رشد سال‌های1400 تا 1402 بر مبنای سال پایه1400 نسبت‌به اعداد رشدی که در گزارش‌های قبلی مرکز آمار بر مبنای سال پایه1390 محاسبه شده بودند، اختلاف فاحشی پیدا کرده بودند.
طبق این گزارش جدید، رشد اقتصادی بدون احتساب نفت در سال‌های1400 تا 1402 (برمبنای سال پایه 1400) به‌ترتیب 2/‏2درصد، 5/‏2‌درصد و 9/‏1‌درصد بود. این در حالی است که در گزارش قبلی مرکز آمار که بر مبنای سال پایه1390، رشد اقتصادی در سال‌های1400 تا 1402 به‌ترتیب 5‌درصد، 8/‏4‌درصد، 4/‏3‌درصد گزارش شده بود. همچنین رشد اقتصادی با احتساب نفت هم در سال‌های1400 تا1402 به‌ترتیب 7/‏3‌درصد، 6/‏3درصد و 6/‏4‌درصد گزارش شده بود.
به بیانی دیگر، 5درصد سال1400 به 2/‏2‌درصد، 8/‏4‌درصد، سال1401 به 5/‏2‌درصد و 4/‏3‌درصد و سال1402 به 9/‏1‌تقلیل پیدا کرده بودند. در واقع استدلال دکتر نیلی بر مبنای همین گزارش بود.
همانطورکه گفته شد، آمار ارائه‌شده توسط مسعود نیلی، منطبق بر گزارش مرکز آمار ایران بر مبنای سال پایه1400 بوده است. در حالی که خاندوزی علاوه‌بر استناد به گزارش رشد اقتصادی بانک مرکزی (برمبنای سال پایه1400) به گزارش خود مرکز آمار (بر مبنای سال پایه1390) نیز استناد می‌کند.
لازم به ذکر است اساسا در بخش رشد اقتصادی غیرنفتی، هیچگاه تغییر سال پایه نباید اینقدر اعداد رشد را جابه‌جا کند. در واقع گزارش اخیر مرکز آمار که در آن بر مبنای سال1400 اعداد رشد سال‌های قبل بازنگری شده بودند، منشأ اصلی تفاوت در ارائه اعداد تلقی می‌شود.
آمار اقتصادی بانک مرکزی موثق‌تر است یا مرکز آمار؟
در مقایسه آمار مرکز آمار ایران و بانک مرکزی باید گفت که سابقه مرکز آمار در ارائه گزارش‌های رشد اقتصادی به 20‌سال گذشته بازمی‌گردد و بانک مرکزی در این خصوص سابقه‌ای 60‌ساله دارد. نکته دیگری که در این میان وجود دارد این است که مرکز آمار بارها در آمار‌های خود تجدیدنظر کرده و آمار‌های این سازمان در هیچ دولتی تاکنون سانسور نشده است.
گزارش‌های اقتصادی بانک مرکزی هیچ‌گاه تاکنون با تغییر سال پایه تا این حد دچار تغییرات نشده و البته در برخی سال‌ها گزارش‌های آن مسکوت مانده و اجازه انتشار پیدا نکرده است. از همین رو به نظر می‌رسد استناد به آمار‌های بانک مرکزی درخصوص اعداد و ارقام رشد اقتصادی موجه‌تر و موثق‌تر باشد.
به‌عنوان مثال سال94 که بانک مرکزی رشد اقتصادی منفی برای آن سال محاسبه کرده بود، مرکز آمار ایران رشد 1/‏1‌درصدی را محاسبه کرده بود. البته چندی بعد گزارش بانک مرکزی مسکوت شد و اجازه انتشار پیدا نکرد اما سال بعد از آن که رشد اقتصادی مثبت شد، بانک مرکزی اجازه پیدا کرد تا گزارش رشد سال قبل را هم منتشر کند. نکته جالب اینجاست که مشخص شد عدد رشد اقتصادی محاسبه‌شده توسط بانک مرکزی منفی 8/‏1‌درصد بوده است. این در حالی است که مرکز آمار در سال‌های بعد، رقم رشد اقتصادی سال94 را تغییر داد و عدد را‌ منفی کرد.
فاجعه آمار رشد
همانطورکه در یادداشت همکار تسنیم آمده است آمارهای متناقض از سوی مرکز اصلی تولید آمار و اختلاف‌های معنادار این دو نهاد یعنی مرکز آمار و بانک مرکزی بیشتر به تراژدی می‌رسد و در دهه80 و پس از اینکه در دولت نهم آمارهای بانک مرکزی آنچه دولت می‌خواست را نشان نداد بانک مرکزی از ارائه آمارها معاف شد‌. به‌نظر می‌رسد باید برای آمار فکری کرد و شرایط گونه‌ای نشود که نهادهای جهانی ایران را از این نظر کنار بگذارند.