رقابت سخت

گروه انرژی- دو سال به پایان قرارداد ۲۵ ساله گازی ایران و ترکیه مانده است؛ قراردادی که از بهمن ۱۳۸۰ آغاز شده و تا سال ۲۰۲۵ میلادی ادامه دارد و در این مدت ایران موظف بوده که سالانه ۱۰ میلیارد مترمکعب گاز به ترکیه صادر کند.
آخرین گزارش‌ها نشان می‌دهد که قیمت گاز صادراتی ایران به ترکیه رقمی در حدود ۲۶ سنت بوده است. مطابق قرارداد، رقم توافق‌شده تا پایان قرارداد ثابت مانده است. این در حالی است که پس از فروکش کردن بحران کرونا و شروع جنگ اوکراین و روسیه، تقاضا برای گاز افزایش یافت و قیمت جهانی گاز هم به تبع آن بالا رفت. با این حال تغییری در قیمت گاز صادراتی ایران به ترکیه مطابق با قرارداد ایجاد نشد.
از آنجا که قرارداد ۲۵ سال گازی در آستانه پایان است و مذاکرات گازی برای تمدید این قرارداد باید به زودی آغاز شود، کارشناسان به دولت توصیه می‌کنند که مبلغ قرارداد را این بار بالاتر از گذشته و متناسب با قیمت‌های جهانی تنظیم کند، اما این خواسته به این سادگی‌ها هم نیست، زیرا در سال‌های گذشته حجم تولید گاز کشورهای آسیای میانه از جمله ترکمنستان و آذربایجان افزایش یافته و از سویی روسیه هم به دنبال تحریم اروپایی‌ها حجم زیادی گاز دارد که آماده صادرات است. این شرایط کار را برای ایران سخت‌تر کرده است.
گزارش‌های رسمی نشان می‌دهد در سال‌های اخیر نزدیکی زیاد ترکیه به جمهوری آذربایجان باعث شده که حجم صادرات این کشور از ایران فراتر برود و پس از روسیه، به دومین تامین‌کننده گاز ترکیه تبدیل شده است. روسیه دو خط لوله مجزا (بُلو استریم و تُرک استریم) برای ارسال مستقیم گاز خود به ترکیه دارد و این خطوط را به علاوه خط صادرات گاز خود، که از بلغارستان رد می‌شود، راه‌اندازی کرده است.
پوتین به شدت مصر است که ترکیه را هاب منطقه‌ای گاز کند. روسیه پیش از حمله نظامی به اوکراین با صادرات ۱۶ میلیارد دلار گاز به ترکیه سهم ۳۳ درصدی از بازار گاز این کشور را داشت و به نظر می‌رسد حالا این سهم با راه‌اندازی خط لوله ترک‌استریم افزایش خواهد یافت.
رقابت‌های تنگاتنگ
با وجود رقابت تنگاتنگ منطقه‌ای برای صادرات گاز به ترکیه، شرایط ایران نسبت به رقبا البته کمی سخت‌تر است. نخست آنکه ایران تحت تحریم‌های آمریکا قرار دارد و همین بازار نیم‌بند هم با مشکلات بسیار در نقل و انتقال پول روبه‌رو است. از سویی، رقابت‌های منطقه‌ای در سال‌های اخیر باعث شده که ایران تقریبا به انزوا کشیده شود. این موضوع به‌خصوص در گرم‌تر شدن سازمان کشورهای ترک که رجب طیب‌اردوغان رییس‌جمهوری ترکیه به شدت آن را دنبال می‌کند، خط‌کشی‌ها را با ایران بیشتر کرده است.
از بحران زنگزور و حمایت اردوغان از آذربایجان زمان زیادی نمی‌گذرد، علاوه بر این رقابت‌های منطقه‌ای، روسیه هم حالا برای صادرات بیشتر گاز به ترکیه‌، به این کشور نزدیک‌تر شده است و این موضوع کار را برای ایران هم به لحاظ تمدید قرارداد و هم چانه‌زنی برای قیمت‌های بالاتر سخت‌تر می‌کند.
نکته مهم‌تر آنکه ایران با کمبود گاز و ناترازی در زمستان مواجه است. در دو زمستان گذشته و در اوج پیک مصرف در صادرات گاز به ترکیه اختلال ایجاد شد، هرچند مقامات وزارت نفت این اختلال را عامل فنی اعلام کردند، اما طرف ترک و افکار عمومی این کشور نسبت به این موضوع حساس شده بودند که چرا ایران در زمان پیک مصرف، گاز را قطع می‌کند.
علاوه بر این، تجربه شکایت ترکیه از ایران در میانه راه صادرات، سابقه خوبی از ایران برای ترک‌ها به جا نگذاشته است. واقعیت این است که کاهش صادرات گاز به این کشور در سال ۹۲ منجر به صدور حکم دیوان دادگستری بین‌المللی علیه ایران شد و ایران ناچار به پرداخت ۹/۱ میلیارد دلار جریمه بابت کاهش صادرات گاز به این کشور و درخواست افزایش قیمت شد.
کار به جایی کشیده شد که برخی رسانه‌ها با انتقاد از مواضع دولت یازدهم اعلام کردند که ایران به دلیل این کم‌فروشی ناچار شده گاز مجانی به ترکیه صادر کند. هرچند مقامات وقت وزارت نفت این موضوع را تکذیب کردند، اما بعدها مشخص شد که چنین اتفاقی افتاده است.
اگر همه این مسائل را کنار بگذاریم، سال گذشته ترکیه از کشف یک میدان گازی در دریای سیاه در این کشور خبر داد که گفته می‌شود ذخایر این میدان ۱۳۵ میلیارد مترمکعب است. از سوی دیگر قرارداد گازی که سال گذشته بین ترکیه و آذربایجان امضا شد میزان صادرات گاز جمهوری آذربایجان به ترکیه را به ۱۱ میلیارد مترمکعب می‌رساند؛ قراردادی که زنگ خطر را برای ایران به صدا درآورده است، خصوصا که سهم آذربایجان در تامین گاز ترکیه طی چند سال گذشته بیش از دو برابر و سهم ایران نصف شده است.
دست بالای ترک‌ها
محمود خاقانی کارشناس بین‌الملل انرژی در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت» می‌گوید: ترکیه تمایل دارد که به عنوان محور صادرات گاز به اروپا نقش‌آفرینی کند. حتی اگر ایران در تمدید قرار‌داد با ترکیه موفق شود، مادامی که نتواند به عهد خود عمل کند و میزان گازی که ترکیه نیاز دارد را تولید و صادر کند، یک امتیاز منفی به حساب می‌آید. به هر حال ترک‌ها به خوبی شرایط تولید گاز ایران را رصد می‌کنند و می‌دانند که توان تولید گاز ایران چقدر است.
وی افزود: به اعتقاد من باید در یک برنامه کلان صادرات گاز به ترکیه مورد بازنگری قرار بگیرد. ترکیه در شرایط فعلی و گرفتن امتیازات از روسیه و به صورت هاب یا محور انرژی منطقه شدن است و قطعا شرایط بهتری با روسیه برای مذاکره دارد تا ایران.
خاقانی گفت: این احتمال وجود دارد که ترک‌ها افزایش قیمت یا شرایط جدید ایران را نپذیرند. این موضوع‌ها باید در مجموعه وزارت نفت و گروه‌های مذاکره‌کننده شفاف‌سازی شود.
در مقابل اما برخی از کارشناسان انرژی بر این باورند که به دلیل مناسبات نزدیک دو کشور ایران و ترکیه و هدف‌گذاری افزایش مراودات تجاری تا ۳۰ میلیارد دلار، این موضوع می‌تواند بر تمایل به تداوم قرارداد گازی ترکیه تاثیر بگذارد. ترکیه به دنبال هاب منطقه‌ای شدن است و می‌تواند گاز ارزان‌قیمت از ایران دریافت کند و با قیمت بالاتری در بازارهای جهانی به فروش برساند.
میرقاسم مومنی در این رابطه به ایلنا می‌گوید: چون روابط گازی دو کشور مربوط به قرارداد ۲۵ ساله است که در زمان نخست‌وزیری اربکان منعقد شده، ترک‌ها علاقه‌مندند که گاز را از ایران دریافت کنند و در واقع ترکیه تمایل به تداوم این قرارداد دارد چون گاز ارزان‌قیمتی را دریافت می‌کند و می‌تواند با قیمت بالاتری در بازارهای جهانی به فروش برساند.
وی افزود: به خاطر تحریم‌های ایران و نبود خطوط دیگر صادرات گاز به صورت گسترده، ترکیه یکی از محل‌های صادرات گاز ایران است، ترک‌ها با یک سیاستگذاری بلندمدت سعی کرده‌اند بخشی از گاز ایران، روسیه، آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان را دریافت و وارد کشور خود کنند به اضافه اینکه مقداری هم در کشور خوشان تولید دارند که در نظر دارند مجموع این گازها را برای مصارف داخلی و مازاد را نیز به کشورهای دیگر صادر کنند، ترک‌ها این سیاست را در چند سال گذشته اتخاذ کرده و موفق هم عمل کرده‌اند.
این کارشناس حوزه انرژی تصریح کرد: اکنون ترکیه دنبال قرارداد صادرات گاز به عراق هم است و در واقع بنا دارد بخشی از گاز عراق که تاکنون توسط ایران تامین می‌شد را تهیه کند، به عبارت دیگر به دنبال این هستند که بازارهای سنتی را از دست ایران دربیاورند، به نظر بنده ترک‌ها تمایل دارند گاز را با قیمتی که خودشان در نظر دارند دریافت کنند، چون ایران مجبور است گاز را صادر کند و فعلا بازارهای زیادی در اختیار ندارد و از طرف دیگر خط لوله‌هایی احداث شده و هزینه‌هایی هم صرف شده که غیر از انتقال به ترکیه نمی‌توانیم این گاز را به کشور دیگری صادر کنیم، چون خط در مسیر ترکیه است.
وی خاطرنشان کرد: موضوع دیگر اینکه ترک‌ها برنامه احتمالی برای صادرات به اروپا از مسیر ترکیه را نخواهند پذیرفت، چون انحصار ترکیه را زیر سوال می‌برد. به همین جهت در شرایط فعلی به نظر می‌رسد ترکیه مشتری ایران و ایران صادرکننده گاز به این کشور باقی خواهد ماند و ترک‌ها در این زمینه کاملا فعال بوده‌اند و موفق عمل کرده‌اند.
توسل به چانه‌زنی
رضا کامی به ایلنا گفت: درخصوص بحث نفت و گاز در سطح کلان تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی می‌شود. در هر حال باتوجه به شرایط موجود و سوابق کاری ایران و ترکیه بعید است که ترکیه نخواهد از ایران گاز دریافت کند یا اینکه ایران نخواهد به این کشور گاز بفروشد.
وی افزود: با توجه به تمایلات اخیر دولت‌های دو کشور مبنی بر اینکه حجم تجاری ایران- ترکیه به عدد هدف‌گذاری ۳۰ میلیارد دلار برسد، بعید است گمانه‌زنی‌ها در رابطه با عدم تمدید قرارداد اتفاق بیفتد، زیرا ترکیه روی گاز دریافتی از ایران سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی‌های کلی دارد.
عضو میز تجاری ترکیه در استان آذربایجان‌ شرقی تاکید کرد: ممکن است در قرارداد گازی با ترکیه مباحث قیمتی مطرح باشد که این‌گونه مسائل در مباحث اقتصادی قابل پیش‌بینی است، زمانی که معاملاتی صورت می‌گیرد چانه‌زنی هم بخشی از کار است. اینکه خریدار ارزان بخرد و فروشنده به دنبال فروش محصول با قیمت بالاتری است، اتفاقاتی معمول و موضوعات متعارف در سطح جهان است، اما اینکه معاملات گازی دو کشور به خاطر این مباحث به صفر برسد، بعید است.
وی اظهار کرد: به نظر می‌رسد ترکیه با توجه به برنامه‌های اقتصادی به گاز و هر نوع انرژی نیاز دارد و گذشته از مباحث داخلی سعی دارد در مباحث ترانزیتی نیز ورود کند، بنابراین بعید است بخواهد در رابطه با موضوع گاز با ایران وارد چالش شود، علاوه بر این شرایط منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای و افزایش اهمیت بحث انرژی و همچنین حسن همجواری دو کشور هم حاکی از این نیست که معامله گاز ایران-ترکیه متوقف شود.