رمزگشایی از گلاب‌گیری کاشان

نادر نینوایی- نیمه اردیبهشت ماه بهترین زمان برای سفر و مشاهده مراسم گلاب‌گیری در شهرها و روستاهای اطراف کاشان است.
گلاب‌گیری کاشان به سبب برگزاری در فصل بهار و نیز به دلیل طراوت و شادابی که به واسطه گل‌ها و مراسم آیینی آن دارد، همواره طرف توجه دوستداران گردشگری ایران بوده است.
نباید از نظر دور داشت که مردم کاشان و شهرها و روستاهای اطراف آن، آداب و رسوم خاصی برای برگزاری مراسم گلاب‌گیری دارند و همین امر موجب شکل‌گیری میراثی ناملموس پیرامون این رسم ریشه‌دار و کهن ایرانی شده است.
با وجود آنکه امروز وسایل و ابزار مدرن نیز در مراسم گلاب‌گیری استفاده می‌شود اما همچنان امکان مشاهده شکل سنتی برگزاری این مراسم نیز وجود دارد. حواشی و مراسم گلاب‌گیری از گل‌های محمدی در کاشان به قدری به لحاظ فرهنگی غنی بوده که آیین گلاب‌گیری کاشان از سال ۱۳۸۹ در فهرست میراث معنوی ایران به ثبت رسیده است. افزون بر این حضور گسترده گردشگران در روستاهای اطراف کاشان هم امکان آشنایی مردم با جاذبه‌های اطراف را فراهم کرده و هم خونی تازه در رگ‌های گردشگری این منطقه دمیده است.
ریشه‌های تاریخی و زمان برگزاری مراسم
در خصوص قدمت کشت گل محمدی در کاشان و برگزاری مراسم آن صحبت‌های مختلفی مطرح شده است. گفته می‌شود قدمت کاشت بذر گل محمدی در ایران به حدود ۷۰۰۰ سال می‌رسد و برخی اینطور مطرح می‌کنند که نزدیک به ۱۰۰۰ سال است که گلاب‌گیری به شیوه سنتی در کشورمان اجرا می‌شود.
مصطفی رمضان‌پور عضو انجمن صنفی راهنمایان گردشگری کاشان و آران و بیدگل در خصوص قدمت برگزاری مراسم گلاب‌گیری در کاشان به «جهان‌صنعت» گفت: من مدرک مستدلی در خصوص پیشینه تاریخی گلاب‌گیری در کاشان ندیده‌ام اما صحبت‌هایی در خصوص قدمت هزار تا ۵ هزار سال مطرح می‌شود.
وی در خصوص زمان برگزاری مراسم گلاب‌گیری در کاشان و روستاهای اطراف نیز ابراز داشت: زمان انجام مراسم گلاب‌گیری در ارتباط مستقیم با شرایط آب و هوایی است اما می‌توانیم بگوییم از اواسط فروردین ماه تا اواسط خرداد ماه گل وجود دارد. در شهر کاشان که زودتر هوا گرم می‌شود از اواسط فروردین ماه گل‌دهی شروع می‌شود و تا حدود ۲۰ روز ادامه دارد. پس از این مدت در مناطقی که آب و هوا خنک‌تر است مثل نیاسر و قمصر تا اواخر اردیبهشت گل وجود دارد. این فعال حوزه گردشگری در کاشان خاطرنشان کرد: در روستاهایی که سردتر هستند همچون برزک، آذران و قهرود که روستاهای کوهستانی‌تر هستند و هوای آنها سردتر است تا اواسط خرداد ماه گل دارند. می‌توان گفت در هر منطقه‌ای که گل‌دهی شروع شود حدود ۲۰ تا ۲۵ روز ادامه خواهد داشت. با وجود این وقتی می‌گوییم در اواسط فروردین ماه گل‌دهی کاشان شروع می‌شود نمی‌توانید در این زمان در قمصر شاهد گل‌دهی باشید چرا که هوای قمصر خنک‌تر است. روند گل‌دهی در روستاهایی که سردسیرتر هستند تا اواخر خرداد ماه ادامه دارد. رمضان‌پور افزود: در نهایت باید گفت گل‌دهی در مناطق مختلف بستگی به آب و هوای آن سال هم دارد اما در کل با توجه به گرم‌تر بودن کاشان در این شهر زمان گل‌دهی زودتر بود و بعد روستاهای سردسیرتر مثل مشهد اردهال و برزک گل می‌دهند و فکر می‌کنم آخرین گل را کامو و قهرود می‌دهند که از خنک‌ترین روستاها در این منطقه هستند.
آداب و رسوم گلاب‌گیری
اگر در ساعت‌های اولیه روز به تماشای کارگاه‌های گلاب‌گیری در نقاط مختلف کاشان بروید، دسته‌های بزرگ گل محمدی را چیده‌شده می‌بینید. گل‌های چیده‌شده را در کارگاه‌های گلاب‌گیری درون دیگ‌های بزرگ مسی می‌ریزند. این دیگ‌ها به لوله‌هایی متصل هستند که سر دیگر آنها به ظرف‌های دیگری می‌رسد. بخار حاصل از جوشاندن گل محمدی با عبور از لوله‌ها و رسیدن به محفظه‌ای که درون آب سرد قرار دارد به گلاب تبدیل می‌شود.
آیین گلاب‌گیری کاشان را با عنوان میراث معنوی در فهرست آثار ملی و معنوی ایران به ثبت رسانده‌اند. در حال حاضر پیشنهاد ثبت این میراث معنوی در فهرست میراث ناملموس یونسکو نیز از طرف ایران به سازمان جهانی یونسکو ارائه شده و پرونده مربوط به این اثر به دست ایران در حال تکمیل است.
رمضان‌پور راهنمای گردشگری کاشان در خصوص آیین‌های پیرامون گلاب‌گیری به «جهان‌صنعت» گفت: دو گونه کلی از آداب و رسوم اصلی در خصوص مراسم گلاب‌گیری کاشان وجود دارد. مراسم اصلی تحت عنوان گل غلتان برای نوزادانی که متولد شده‌اند و اولین بهار زندگی‌شان است برگزار می‌شود.
در این مراسم پس از اینکه گل‌ها چیده شد خانم‌ها آنها را پرپر کرده تا تیغ داخل آنها نباشد و پرها را جدا می‌کنند و در یک پارچه سفید می‌ریزند. سپس نوزاد را به حمام برده و زمانی که خشکش کردند او را در پارچه سفید حاوی گل محمدی می‌گذارند. چهار طرف پارچه را خانم‌هایی که از بستگان نوزاد هستند می‌گیرند و با ذکر صلوات و خواندن شعرهای مذهبی مراسم را برگزار می‌کنند. اعتقاد بر این است که انجام این مراسم موجب شادابی و طراوت نوزاد می‌شود. توجه داشته باشید که گل محمدی به سبب آنکه حاوی نام محمد(ص) است جنبه‌هایی از قداست نیز برای مردم دارد.
این فعال حوزه گردشگری خاطرنشان ساخت: یکی دیگر از مراسمی که با گلاب قمصر انجام می‌شود مراسم شست‌و‌شوی کعبه با گلاب این منطقه است.
سالی دو بار کعبه را شست‌و‌شو می‌دهند و برای آن از بهترین گلاب ناب قمصر استفاده می‌شود و آن را به مکه فرستاده و در آنجا خانه کعبه را با گلاب قمصر شست‌و‌شو می‌دهند.
مناطق برگزاری مراسم گلاب‌گیری
روستاهای اطراف کاشان از بهترین مناطق پرورش گل‌محمدی به شمار می‌روند و بعضی از آنها محصول قابل‌توجهی دارند. روستاهای ون، سار، وادقان، خاوه، قالهر، مرق، ویدوج، کامو، جوشقان قالی و آذران از جمله روستاهایی هستند که مزارع گل سرخ در آنها قرار دارد. این روستاها به‌ دلیل داشتن آب و هوای خنک‌تر و محیط سرسبزتر به نسبت سایر نقاط اطراف کاشان، مورد توجه گردشگران زیادی قرار می‌گیرند. رمضان‌پور در پاسخ به این پرسش که مردم و دوستداران گردشگری برای مشاهده مراسم گلاب‌گیری به جز نیاسر و قمصر به چه مناطق دیگری می‌توانند سفر کنند گفت: متاسفانه تبلیغات زیادی روی نیاسر و قمصر انجام شده و هر ساله در فصل گلاب‌گیری گردشگران به سمت این دو شهر سرازیر می‌شوند. این در حالی است که مزارع گل و گلاب‌گیری‌های جالب توجهی در مشهد اردهال داریم. گردشگر می‌تواند به مشهد اردهال برود و اگر گردشگر مذهبی باشد زیارت هم انجام دهد. همچنین در این شهر مقبره سهراب سپهری و مزارع گل زیبا و گلاب‌گیری وجود دارد. با این همه متاسفانه در خصوص مشهد اردهال صحبت نمی‌شود. برزک هم وجود دارد. همچنین مناطقی نظیر کامو و قهرود و وادقان همگی روستاهایی هستند که در فاصله ۳۰ تا ۴۰ دقیقه‌ای کاشان قرار گرفته‌اند و گردشگران می‌توانند برای تماشای گلاب‌گیری به آنها رجوع کنند. این روستاها هم خلوت هستند و هم امکان مشاهده مراسم گلاب‌گیری و تماشای مزارع گل در آنها وجود دارد. با وجود تمام این پتانسیل‌ها متاسفانه بسیاری از گردشگران این مناطق را نمی‌شناسند و تا اسم گلاب و گلاب‌گیری می‌آید تمام گردشگران به سمت قمصر و نیاسر رهسپار می‌شوند. وی در خصوص زمان برداشت گل نیز گفت: برداشت گل در صبح خیلی زود انجام می‌شود و معمولا تا زمان طلوع آفتاب گل‌ها را می‌چینند. دلیل این موضوع نیز آن است که قرار گرفتن گل در معرض آفتاب سبب می‌شود که بو و عطر آن از بین برود. به همین دلیل گل‌چینی از ساعت ۵ تا ۸ و نیم صبح انجام می‌شود. بنابراین اگر گردشگران بخواهند نحوه برداشت گل را از نزدیک ببینند باید صبح خیلی زود یعنی ساعت ۶ یا ۶ و ۳۰ دقیقه در مزرعه گل باشند تا بتوانند مراسم را تماشا کنند. باتوجه به جاذبه‌های بالای مراسم گلاب‌گیری برای مردم و تاثیر مثبت آن بر صنعت گردشگری کشور انتظار می‌رود وزارت گردشگری اقدامات اثرگذاری برای معرفی بیشتر این آیین انجام داده و نیز با کمک به بهبود کمی و کیفی بومگردی‌های اطراف کاشان، زمینه را برای توسعه گردشگری در روستاهای اطراف آن فراهم کند.