روزنه امید نجات «باغ حاجی»

گروه گردشگری- در خم کوچه‌ای در جوار ورزشگاه «تختی»، کوچک‌ترین مسجد تاریخی اصفهان از دوران صفوی به یادگار مانده، مسجدی به نام «باغ‌حاجی» که همیشه در بیم و هراس تخریب بوده و حالا در دست نجات‌بخشی است.
یک هشتی(ورودی) و یک نمازخانه، تمام پلان مسجد «باغ‌حاجی» است، شاید کمتر از ۵۰مترمربع. این مسجد را به نام «خواجه روح‌الله» هم می‌شناسند، چراکه در کتیبه سر در آن، نام این شخص به عنوان بانی ساخت مسجد در دوران شاه‌عباس صفوی ذکر شده است.
گفته می‌شود مسجد باغ حاجی بیشتر به یک بنای یادمانی می‌ماند؛ مسجدی که شاید کسی دعا کرده عزیز رو به قبله‌اش، به زندگی برگردد و این عبادتگاه را بنا کند، هرچند کوچک و محقر یا اینکه شخصی کارش در کلاف سر‌در‌گم روزگار گره کوری خورده و به مدد نذر ساخت این بنا، گشایش شده است؛ به هر روی هرآنچه هست، بانی ساخت بنا از مردم عادی و نه متمولان زمانه خود بوده است.
مسجد از دوران صفوی به این سو، چهارصد سال رنگ و رنج دوران به خود دیده است؛ خوشی و ناخوشی با هم. امروزه اما ساخت‌وساز از بد روزگار، مسجد را در انحصار کوچه‌ای با دوخم قرار داد و همین شرایط بلای جانش شد. سال‌ها اهالی کوچه کوشیده بودند مسجد را که درست در وسط کوچه افتاده بود، تخریب و به جای دیگری منتقل کنند اما تیرشان به نشانه نخورد و مسجد همانجا باقی ماند.
فراموشی همیشه بلای یادمان‌های معماری و تاریخی بوده است. مسجد باغ حاجی هم گرچه در جوار «باغ‌حاجی» یا همان «باغ همایون» که حالا تبدیل به مکانی شناسا یعنی «ورزشگاه تختی» شده، قرار داشته اما سرنوشتش در پیچ‌و‌خم یک کوچه با فراموشی گره خورده و گمنامی آن را مهجور کرده است.
گذشته از فراموشی و مهجوری، بیشتر از هر چیز، تخریب برای عبور و مرور آسان‌تر توسط اهالی محل، بنای این مسجد را تهدید می‌کرده است. چه‌بسا بناها و خانه‌های تاریخی بسیاری که در اصفهان با همین بهانه تخریب شده‌اند اما تنها شانس باغ حاجی، خانه خدا بودنش بوده که آن را حفظ کرده است.
کوچک بودن این مسجد صفوی آن هم در گیروگور یک گذر، شاید در تمام دوران گذشته، موجبات فراموشی این بنا را رقم زده باشد اما همین صفت بیانی کوچک‌ترین، می‌تواند برای این مسجد تاریخی در دل شهری شُهره به گردشگری، یک ظرفیت گردشگری باشد و روزگار روشنی را برایش رقم بزند.
به هر روی مسجد دوران سختی را پشت‌سر گذاشته و پیکر فرتوت و کوچک صفوی‌اش در پرده فراموشی از وصله‌پینه‌های ناجور، ملول و رنجور شده اما با همه این اوصاف، گویا ایام غم به‌سر آمده و مدت کوتاهی است که اداره کل میراث فرهنگی اصفهان گوشه‌چشمی به بنای آن نشان داده؛ دستی بر سر و روی مسجد کشیده و گویا مقرر است شهرداری به گذر اطراف آن سامانی ببخشد تا هم باشندگان محل دلخوش شوند و هم مسجد از گزند تخریب و فراموشی در امان بماند.
در همین پیوند، مرتضی فرشته‌نژاد پیشکسوت میراث فرهنگی اصفهان به ایرنا گفت: یکی از کارهایی که تخریب آثار تاریخی را سرعت می‌دهد، این است که به آنها اهمیت ندهید و به حال خودشان بمانند در نتیجه خودبه‌خود خراب می‌شوند؛ مسجد باغ‌حاجی هم همین سرنوشت را داشته است.
او افزود: مردم محل در دهه‌هشتاد به دنبال این بودند که قسمتی از هشتی مسجد باغ‌حاجی را تخریب کنند، بلکه کوچه صاف شود تا رفت‌و‌آمد آسان‌تری داشته باشند اما میراث فرهنگی اصفهان با این کار به شدت مخالفت کرد و برای آنکه از بیم تخریب‌ها در امان بماند، مدارک لازم را فراهم کرد و مسجد را در فهرست آثار ملی قرار داد.
فرشته‌نژاد گفت: این مسجد ممکن است از مساجد یادمانی باشد و قطع‌به‌یقین توسط مردم عادی ساخته شده و نام باغ‌حاجی فقط به دلیل همجواری بنای مسجد با «باغ‌حاجی» است.
او افزود: باغ‌حاجی که حالا به آن باغ تختی یا ورزشگاه تختی می‌گویند، روایت‌هایی دارد؛ برخی منابع می‌گویند که این باغ را حاج‌محمدحسین کازرونی(از تجار خوشنام اواخر دوران قاجار در اصفهان) وقف کرده است و برخی دیگر معتقدند که این باغ متعلق به برادر آقا‌نورالله نجفی (یکی از مراجع تقلید و مشروطه‌خواهان در اصفهان) مشهور به نام حاجی بوده است.
فرشته‌نژاد معتقد است: مسجد دیگری به نام «سعید ابن جُبَیر» (از مفسران قرآن که برای ترویج دین اسلام به اصفهان آمده بود) در جنوب‌غربی صحن شمالی امامزاده «درب امام» وجود دارد که از مسجد باغ‌حاجی هم کوچک‌تر و متعلق به قرون اولیه اسلامی است.
او در این رابطه افزود: مسجد سعید ابن جُبَیر تا اواخر دوران پهلوی‌دوم با همان مصالح اولیه باقی مانده بود اما در اواخر دهه‌هشتاد دخل‌وتصرف زیادی در آن صورت گرفت و هویت بنایش از بین رفت.
این پیشکسوت میراث فرهنگی اصفهان یادآور شد: خاطرم هست که وقتی متوجه شدیم اهالی محله می‌خواهند مسجد باغ‌حاجی را خراب و به جای دیگری منتقل کنند، برای بازدید رفتم و بنا را یک مسجد کوچک صفوی زیبا دیدم که البته نیاز به مرمت اساسی داشت.
او افزود: همه فضای مسجد متشکل از یک هشتی(ورودی) و نمازخانه‌ای با گنجایش حداکثر ۲۰نفر است که باید مرمت و حفظ شود.
مدیر گروه امانی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی اصفهان نیز در رابطه با وضعیت فعلی این اثر تاریخی به ایرنا گفت: مسجد شرایط خیلی بدی داشت؛ روی آجرکاری‌های داخل بنا گچ کشیده بودند و دیوارها از بیرون تا ۲متر سیمان شده و برخی دیوارها هم در حال ریختن بود اما مهم‌تر از همه اینها تهدید تخریب مسجد برای گشادتر شدن کوچه بود.
او تصریح کرد: تخریب بیخ گوش این مسجد و شرایط آنچنان اضطراری بود که باید هرچه سریع‌تر اقدام به نجات‌بخشی می‌کردیم.
هادی اللهیاری افزود: مسجد به دلیل رطوبت بسیار زیاد از هرطرف در حال نابودی بود و شرایط دشواری داشت اما با این تفاسیر، با همکاری و هماهنگی هیات امنای مسجد، مرکز رسیدگی به امور مساجد اصفهان و شهرداری اولین قدم‌ها را برداشتیم و فاز اول مرمت اضطراری را از ۲سال پیش شروع کردیم.
به گفته او، فاز اول مرمت این مسجد صفوی‌الاصل هم‌اکنون به اتمام رسیده و فاز دوم آن استحکام‌بخشی دیوار مجاور ورزشگاه تختی است که در حال انجام و قرار است گذر اطراف مسجد هم از طرف اداره زیباسازی شهرداری منطقه‌یک اصلاح و فضایی همخوان با مسجد تاریخی پیدا کند.
اللهیاری با اشاره به تزئینات سردر این مسجد کوچک صفوی یادآور شد: کتیبه مسجد به خط ثلث سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی مورخ به سال‌۱۰۳۳ هجری است و در گرداگرد آن نام حضرت‌علی می‌چرخد.
رییس گروه امانی اداره کل میراث فرهنگی اصفهان گفت: شوربختانه اداره برق زیبایی بیرونی و بصری مسجد را با قرار دادن یک تیر چراغ برق مخدوش کرده است.
او افزود: کارشناس اداره برق متوجه نشده که دیوار و بدنه تاریخی تازه مرمت شده است و مقابل آن تیر برق سیمانی گذاشته و به همین دلیل برای رفع این تزاحم بصری، روال قانونی را پیش گرفته‌ایم و از اداره برق شکایت کرده‌ایم.
مسجد باغ‌حاجی یا خواجه روح‌الله در کوچه‌ای به نام «حق‌شناس» و در خیابان مسجد سید اصفهان قرار دارد و قدمت آن به دوران صفوی بازمی‌گردد.
این بنا که در فهرست آثار ملی قرار دارد، در جوار ورزشگاه تختی که پیشتر با نام باغ‌حاجی شهره بوده، واقع شده است.
گفته می‌شود پیشینه باغ‌حاجی صفوی است و چون روزگاری جهت اقامت «همایون‌شاه» پادشاه هندوستان ساخته شده بود، به نام «باغ همایون» هم نامیده می‌شده است و در دوران قاجار به نام باغ‌حاجی شهره می‌شود.
امروز قسمتی از این باغ جزو ورزشگاه تختی است که به پاس بزرگداشت زنده‌یاد غلامرضا تختی- پهلوان نامی ایران و قهرمان کشتی جهان- به این اسم نامیده می‌شود.