رکود تورمی در اقتصاد ایران؛ پیچیدگی­ها و دلایل

افسانه شفیعی*- مقابله با «رکود تورمی» در اقتصاد ایران با پیچیدگی­‌های فراوانی همراه است. به ­عنوان مثال اگرچه راهکارهایی همچون افزایش حجم تسهیلات به صنایع، افزایش سطح سرمایه‌­گذاری دولتی، کاهش سطح مالیات بر صنایع، کاهش نرخ سود تسهیلات بانکی، تشدید فشارهای قیمت‌گذاری بر صنایع و ارائه مشوق برای مصرف کالاهای داخلی توسط مصرف‌­کنندگان قابل ارائه است اما هر یک دارای پیامدهای مثبت و منفی هستند (جدول ۱). هیچ‌یک از اقدامات برشمرده، نمی‌تواند همزمان معضل رکود و تورم را حل کند. در واقع این قبیل اقدامات به ­عنوان اقدامات مقطعی و بدون توجه به ماهیت عرضه و تقاضا در اقتصاد ایران، به ­شمار می‌روند.
جدول (۱): پیامدهای مثبت و منفی اقدامات سیاستی رفع معضل رکود تورمی
اقدام سیاستی در راستای
رفع معضل رکود تورمی پیامد مثبت پیامد منفی
افزایش حجم تسهیلات به صنایع افزایش امکان تولید در صنایع شتاب­گیری تورم
افزایش سطح سرمایه‌گذاری دولتی افزایش سطح تقاضای موثر شتاب­گیری تورم
کاهش سطح مالیات بر صنایع کاهش هزینه‌های تولید افزایش کسری بودجه
کاهش نرخ سود تسهیلات بانکی کاهش هزینه تامین مالی و هزینه تمام‌شده تولیدات در صنایع کاهش منابع بانکی
تشدید فشارهای قیمت‌گذاری بر صنایع ممانعت از افزایش قیمت‌ها متناسب با افزایش هزینه‌ها کاهش انگیزه تولید و تعمیق رکود صنعتی
ارائه مشوق برای مصرف کالاهای داخلی توسط مصرف‌کنندگان رونق تقاضا و نه لزوما تولید در صنایع شتاب‌گیری تورم
پیگیری بودجه انقباضی تخفیف شرایط تورمی افزایش عمق رکود

تولید پرکشش: به ­منظور مقابله با «رکود تورمی» در اقتصاد باید در وهله نخست به «توانمندی افزایش تولید در اقتصاد به ازای افزایش قیمت‌ها» یا به ­عبارتی «کشش عرضه» پرداخته شود.
هرچه عرضه کم‌کشش­‌تر باشد، تلاش برای افزایش تولید، صرفا به افزایش به­ مراتب بالاتر قیمت‌ها (تورم) منجر خواهد شد.
عوامل موثر کشش‌­پذیری تولید: تابع عرضه در اقتصاد زمانی که برخی یا تمام شرایط زیر مهیا باشد، کشش­‌پذیر در نظر گرفته می‌­شود و تنها در آن صورت است که می­‌توان با سیاست‌های تحریک تقاضا نسبت به افزایش تولید با کمترین میزان تورم اقدام کرد (جدول ۲).
– دسترسی بالا به منابع طبیعی ارزان: انرژی، معادن فلزی و غیرفلزی، کشاورزی
– دسترسی بالا به کالاهای واسطه‌ای و نیمه‌ساخته استراتژیک اعم از وارداتی یا تولید داخل
– دسترسی بالا به سرمایه‌های انسانی ماهر و متخصص
– بهره‌مندی از تکنولوژی لازم جهت جایگزینی در رابطه با هر نوع عامل تولیدی که عملکرد آن با هزینه بالا/ نقص مواجه است.
– برخورداری از ظرفیت‌های خالی که امکان افزایش تولید در آن وجود داشته باشد.
– بهره‌مندی از زمان لازم برای تامین نیاز داخل از طریق تولید داخل
– مواجهه با حداقل موانع کسب‌وکاری و هزینه‌های مبادلاتی
– کمترین مواجهه با رفتارهای انحصارطلبانه در بازار

جدول (۲): عوامل موثر بر کشش‌پذیری تولید (عرضه)
کم‌کشش پرکشش عوامل موثر بر کشش عرضه
کم زیاد دسترسی به عوامل تولید
پایین بالا امکان جایگزینی عوامل تولید
محدود زیاد امکان افزایش ضریب عملیاتی
کوتاه طولانی بازه زمانی
زیاد کم موانع کسب‌و‌کاری
کم بالا دسترسی به ذخایر مواد اولیه و واسطه‌ای مورد نیاز
کم بالا تعداد رقبا

کم کشش بودن تولید (عرضه) در دهه ۹۰: برآوردها نشان می­‌دهد کشش قیمتی عرضه در اقتصاد ایران طی دهه ۹۰ همواره کوچک‌تر از یک بوده است. به معنای دیگر، افزایش قیمت‌ها به میزان کمی توانسته محرک تولیدکنندگان برای افزایش میزان تولیدات‌شان باشد. در نتیجه هرگونه تلاش برای تحریک تقاضا
(به واسطه موانع ساختاری حاکم)، بیش از آنکه به افزایش تولید منجر شده باشد، مولد تورم بوده است.
دلایل کم­کشش بودن تابع عرضه کل در اقتصاد ایران موارد زیر است:
– ضعف زیرساخت‌های پشتیبان دسترسی به انرژی (گازرسانی، تولید برق، ارتباطات)
– کمبود دسترسی به نهاده‌­های استراتژیک: سنگ­‌های معدنی و مواد واسطه‌ای کشاورزی
– کمبود دسترسی به سرمایه‌های انسانی ماهر و متخصص
– ضعف جایگاه تکنولوژی‌های دارای قابلیت جایگزینی با نیروی انسانی در بخش تولید کشور
– مواجهه با موانع کسب‌وکاری و هزینه‌­های مبادلاتی بالا
– مواجهه با رفتارهای انحصارطلبانه در بازار
– مشکلات نظام توزیع و افزایش قیمت تمام‌شده تولیدات در بازار
*استادیار موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی