ریسک بزرگ اردوغان

گروه بین‌الملل- تصمیم اخیر رجب طیب اردوغان، رییس‌جمهوری ترکیه برای زندانی کردن اکرم امام‌اوغلو، شهردار استانبول و رقیب سیاسی قدرتمند او، باعث شروع شدیدترین اعتراضات در ترکیه طی سال‌های اخیر شده است. این اقدام با اتهامات فساد و تروریسم انجام شده اما ناظران و مخالفان اردوغان آن را نقطه‌ای بدون بازگشت برای دموکراسی ترکیه و گامی مهم به سوی خودکامگی کامل ارزیابی کرده‌اند.
به گزارش فارین پالیسی، این تلاش برای محروم کردن امام‌اوغلو از نامزدی در انتخابات بعدی، مسیر پیروزی احزاب مخالف را به شدت محدود می‌کند و نشان می‌دهد که اردوغان هیچ چالش غیر‌قابل اعتمادی را به حاکمیت خود نخواهد پذیرفت. این امر در کنار فرسایش استقلال قضایی، آزادی رسانه‌ها و روند‌های انتخاباتی عادلانه، دیگر صندوق رای را به عنوان مسیر قابل اعتماد برای تغییر سیاسی از بین برده است و برای بسیاری خیابان‌ها تنها میدان باقی‌مانده مقاومت شده‌اند.
گامی به سوی دیکتاتوری کامل
با این حال در شرایطی که اردوغان گام‌های مهمی در جهت تثبیت حکومت خود برداشته، ترکیه فاقد ساختارهای اقتصادی و سیاسی لازم برای دیکتاتوری کامل است. در واقع مهم‌ترین مورد، نبود دستگاه سرکوب‌گر کاملا وفادار است که بتواند اراده او را بدون قید و شرط اجرا کند، به ویژه در مورد ارتش که همواره به عنوان عنصر حیاتی برای رژیم‌های خودکامه قدرتمند محسوب می‌شود. این امر ترکیه را در وضعیت ناپایداری قرار داده است که بین اقتدارگرایی رقابتی، جایی که انتخابات و سایر نهادهای دموکراتیک به صورت اسمی وجود دارند اما با سوءاستفاده سیستماتیک از قدرت تضعیف می‌شوند و دیکتاتوری آشکار قرار دارد. در این مرحله گذار، ساختار قدرت بسیار آسیب‌پذیر در برابر اعتراضات عمومی خواهد بود اما همچنان فاقد ظرفیت سرکوبگرانه لازم برای مهار قطعی آن است. در نتیجه این وضعیت ذاتا ناپایدار بوده و ممکن است در صورت ادامه این مسیر توسط اردوغان، به ضرر او تمام شود.
لازم به ذکر است از دهه 2000 به این سو، اردوغان تلاش کرده تا با بازشکل‌دهی رهبری و تصفیه مخالفان احتمالی، ارتش را در برابر کودتا مصون نگه دارد. این تلاش پس از کودتای ناموفق سال 2016 که عمدتا توسط پیروان فتح‌الله گولن، روحانی مسلمان فقید صورت گرفت، تشدید شده است. در این میان در حالی که اردوغان در تامین اطاعت در سطح بالا موفق بوده اما نتیجه آن یک نیروی کاملا وفادار نیست بلکه ارتشی است که در تمام سطوح سیاسی شده است. به گفته تحلیلگران این تفاوت مهم است زیرا ارتش وفادار به طور بی‌قید و شرط اطاعت کرده و از لحاظ ایدئولوژیک با رژیم هماهنگ است، در حالی که ارتش سیاسی‌شده دچار تفرقه، تحت فشار انتظارات سیاسی و در پشت نمای متحد و مطیع، دارای بی‌اعتمادی درونی است.
خطری که اردوغان به جان خریده است
در نتیجه با سیاسی ‌کردن ارتش، اردوغان همچنین آینده رژیم خود را به خطر انداخته است. اگر او به تشدید سرکوب ادامه دهد، به ویژه اگر تلاش کند ارتش را برای سرکوب اعتراضات به کار گیرد، ممکن است دست به حرکتی خطرناک بزند که نه‌تنها برای ترکیه، بلکه برای کل منطقه نیز عواقب ناپایداری به همراه داشته باشد زیرا تجربه جنبش‌های اعتراضی ضددولتی که در دهه2010 در خاورمیانه به عنوان بخشی از بهار عربی رخ داد، هشدارهای آموزنده‌ای ارائه می‌دهد. در این جنبش‌ها سرنوشت رژیم‌های اقتدارگرا تا حد زیادی به میزان تمایل ارتش برای سرکوب اعتراضات بستگی داشت. در تونس و مصر، عدم تمایل ارتش‌های این کشورها به سرکوب خشن اعتراضات، عامل کلیدی در سرنگونی ساختار قدرت ریشه‌دار بود اما در بحرین و عربستان سعودی، نیروهای امنیتی وفادار به رژیم توانستند با سرکوب خشن اعتراضات، حکومت‌های سلطنتی را حفظ کنند. در لیبی، سوریه و یمن نیز وفاداری متزلزل ارتش‌ها بین رژیم و مخالفان، منجر به جنگ‌های داخلی خونین شد. به همین دلیل ترکیه هم از این دینامیک‌ها مصون نیست. از سال 2016، اردوغان شاهد تصفیه بیش از 125‌هزار کارمند دولتی، از جمله هزاران افسر نظامی بوده است. رسانه‌های هوادار دولت با افتخار تاکید می‌کنند که اکثریت کسانی که اکنون در قوه قضاییه و نیروهای امنیتی خدمت می‌کنند، پس از کودتا از طریق غربالگری سیاسی استخدام شده‌اند، بنابراین مشخص است که اردوغان چه پیامی را ارسال می‌کند: دولت دیگر هیچ مخالفتی را تحمل نخواهد کرد و نیروهای امنیتی، از جمله ارتش از قدرت او دفاع خواهند کرد.
این روایت یک واقعیت کلیدی را پنهان می‌کند؛ در حالی که اردوغان نهادهای دولتی را با وفاداران سیاسی پر کرده است، سازمان‌های عمیقا نهادینه‌شده مانند ارتش به این راحتی بازسازی نمی‌شوند. در واقع ارتش‌ها و سایر نهادهای سلسله‌مراتبی که هنجارها و ساختارهای سازمانی خاص خود را داشته، تمایل به تعدیل دخالت سیاسی دارند. این امر به ویژه در مورد ترکیه صادق است؛ جایی که جامعه‌پذیری نظامی در مراحل اولیه شدید و پایدار است.